શ્રદ્ધા અંધશ્રદ્ધા વચ્ચે કોઈ પાતળી ભેદરેખા હોતી નથી પણ વર્ણભેદ ને વર્ગભેદ જેવું હોય છે. 😄😄😄😄આમાંય અમીર ગરીબના ભેદભાવ જેવું હોય છે. અમીરની શ્રદ્ધા કહેવાય એજ વસ્તુ ગરીબની અંધશ્રદ્ધા બની જાય. અમીર હનુમાન ચાલીસા ગાય તો શ્રદ્ધા કહેવાય ને ગરીબ વરેડી ગાય તો અંધશ્રદ્ધા કહેવાય. હાહાહા.. આમાંય પાછો જાતિવાદ હોય છે. ઉચ્ચ વર્ણના લોકો ઢોલકા મંજીરા લઈ ગાંડાની જેમ નાચે ભજન ગાય તો શ્રદ્ધા કહેવાય ભક્તિ કહેવાય ને પછાત જાતિના લોકો ડાકલા વગાડી માતાજીની વરેડી ગાય ને ધૂણે તો અંધશ્રદ્ધા કહેવાય. કોળું કાપો, નાળિયેર વધેરો કે કુકડું વધેરો કે બકરા શ્રદ્ધા એ અંધશ્રદ્ધા જ છે. શ્રદ્ધાનું વિરુધ તો અશ્રદ્ધા થાય અંધશ્રદ્ધા નહિ કારણ જેને તમે અંધશ્રદ્ધા કહો છો એમાં પાછી શ્રદ્ધા તો રહેલી જ છે. આપણે દ્રશ્યમાન લોકો કે વસ્તુઓ પ્રત્યે વિશ્વાસ રાખીએ જેવા કે માતાપિતા કે શિક્ષક તે અલગ વાત છે પણ શ્રદ્ધા અંધશ્રદ્ધા મોટાભાગે અદ્રશ્યમાન કે કાલ્પનિક લોકો કે વસ્તુઓ પર કેન્દ્રિત હોય છે જે સર્વથા ત્યજવા યોગ્ય છે વત્સ મારા.. :- રાઓલજી ઉવાચ.. 😂😂😂

#વ્યક્તિ_સ્વાતંત્ર્ય#

વ્યક્તિની સ્વતંત્રતા એક પગ ઊંચો કરવા જેટલી હોય છે. તમે બે પગ સાથે ઊંચા કરી ઊભા ના રહી શકો ગબડી પડો. એક પગ જમીન સાથે જોડેલો રાખી એક પગ ઊંચો કરવાની સ્વતંત્રતા ભોગવી શકો અન્યથા નહિ.. માણસ મેમલ એનિમલ છે અને મેમલ સમૂહમાં રહેવા ઈવોલ્વ થયેલા છે એટલે તમારા એક પગ ઊંચો કરવાની સ્વતંત્રતા સાથે તમારો બીજો પગ તમારા સમૂહની સર્વાઈવલ સ્ટ્રેટેજી સાથે જોડાયેલો રહે છે. એટલે તમે મનફાવે તેમ કોઈનું મર્ડર ના કરી શકો, ચોરી ના કરી શકો.

પ્રાણીઓની સોશિઅલ હાઈઆરાર્કી સીધી સાદી હોય છે પણ માનવ પાસે મોટુ ફ્રન્ટલ લોબ હોવાથી વિચારશીલ છે એટલે એની સોશિઅલ હાઈઆરાર્કી બહુ જટીલ હોય છે, કોમ્પ્લેક્ષ હોય છે. પ્રાણીઓનો એક જ સમૂહ હોય છે જ્યારે માનવી એક સાથે અનેક સમૂહમાં જીવતો હોય છે. એટલે વ્યક્તિ સ્વતંત્રતાનો એક પગ ઊંચો કરે ત્યારે એનો બીજો પગ એક સાથે અનેક સમૂહોની સર્વાઈવલ સ્ટ્રેટેજીની જમીન સાથે જોડાયેલો હોય છે અને એટલે જોતે તર્ક ના વાપરે વિચારે નહિ તો ડીસીસન લેવામાં માર ખાઈ જાય છે.

મારો પહેલો સમૂહ મારુ કુટુંબ હોય, પછી જે કહેવાતી કોમમાં જનમ લીધો હોય એ હોય, પછી જે કહેવાતા ધરમમાં માનતો હોઉ તો એ ધરમમાં માનનારા બધી કોમોના સમૂહ સાથે એ ધર્મ મારો સમૂહ બને. હું રેશનલ હોઉ તો એ સમૂહ પાછો અલગ, શિક્ષક હોઉ તો શિક્ષક સંઘ પાછો અલગ સમૂહ. એમાંય પાછા પેટા વિભાગ પડે માધ્યમિક પ્રાથમિક જેવા. ગુજરાત રાજ્ય ને ગુજરાતી તરીકે પાછો અલગ વિશાળ સમૂહ તો ભારતીય તરીકે બહુ મોટા વિશાળ સમૂહમાં આવી જવાય. દરેક સમૂહની સર્વાઈવલ સ્ટ્રેટેજીને માન આપતા જવાનું ને એક પગ ઊંચો કરવાની સ્વતંત્રતા ભોગવતા જવાની. આ દરેક સમૂહની સર્વાઈવલ સ્ટ્રેટેજી સારી કે ખોટી તે બાજુ પર રહેવા દો. એ વખતો વખત બદલાતી જતી હતી હોય છે. સમયની માંગ અનુસરી પોતે પોતાના સમૂહની કે બીજા સમૂહે આપેલી સજા ભોગવીને સમૂહના ભવિષ્યના લાભ સુખાકારી માટે કેટલાક લોકો આવી સ્ટ્રેટેજી બદલતા હોય છે એના માટે બલિદાન આપતા હોય છે એને આપણે બુદ્ધ કે ગાંધી કે રાજા રામમોહનરાય કે આંબેડકર કે બીજા એવા અનેક તરીકે ઓળખતા હોઈએ છીએ.

માણસ પોતાની કોમના સમૂહની સર્વાઈલ સ્ટ્રેટેજી સાથે જોડાયેલો હોય એ જુદી હોય અને ભારત દેશ નામના હ્યૂજ સમૂહ સાથે જોડાયેલો હોય એટલે એના કાનૂન(સર્વાઈવલ સ્ટ્રેટેજી) અલગ હોય અહીં ડિસીસન લેવામાં માર ખાઈ જાય કે કઈ સ્ટ્રેટેજીને પ્રાધાન્ય આપવું. અહીં પોતાની એક પગ ઊંચો કરવાની સ્વતંત્રતા ભોગવવા જતાં એનો બીજો પગ ભારત નામના મોટા સમૂહના કાયદાકાનૂન સાથે જોડાયેલો છે એ ભૂલી જાય ત્યારે પછી જેલમાં જવાનો વારો આવે છે.

ક્યારેક ઘર્મ નામના મોટા સમૂહની સ્ટ્રેટેજી પ્રત્યે દેશ નામનો સમૂહ આંખ આડા કાન કરતો હોય છે. મોટા માથાં પણ આવી સ્વતંત્રતા ભોગવી કાનૂનથી બચી જતાં હોય છે, નાનો માણસ સજા ભોગવતો હોય છે.

ટૂંકામાં માણસની વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા એક પગ ઊંચો કરવા જેટલી છે બે પગ ઊંચા કરવા જેટલી નહિ. :- Bhupendrasinh Raol, S Abington PA, July 15, 2019..

તને ખબર છે?
આપણે ઝડપથી જતી રેલગાડીના ડબામાંથી બહાર જોઈએ તો સ્થિર(વૃક્ષો) દોડતા લાગે અને રેલગાડી સ્થિર? 
પણ હોય ઊંધું.
બસ તારા ગયા પછી,
દોડતું જીવન અને સ્થંભિત છું હું પેલા વૃક્ષોની જેમ.. 
બસ હંમેશા યાદ આવે છે,
જીવનની પેલી ક્રૂર વાસ્તવિકતા,
કે આજની તારીખે જે હાથે તારો હાથ પકડીને પહેલીવાર ઘરમાં લઈ આવેલો(લગ્નતિથિ)એજ તારીખે,
ચિકિત્સકને તને વહેલી જીવનમુક્ત કરવાના દસ્તાવેજ પર કંપતા હાથે દસ્તખત કરી આપેલા. 
બસ હવે આંખોમાં ઉભરાતા અરબ સમુદ્રને,
ખાલી કરવાનું સ્નાનગૃહમાં વધુ બનતું જાય છે. 
જોને પેલા સૂચક સાહેબે કેવું રાજા રવિ વર્માની યાદ અપાવે તેવું તારું યાદગાર તૈલચિત્ર બનાવ્યું છે? 
ચક્ષુ તો તારા હયાત છે, પણ ખબર નથી કોના તનગોખલે જડેલા છે, બાકી હું તેને ચોક્કસ આ ચિત્ર બતાવી આવત. 
બસ શું કહું ?
જીવન આગળ ધપતું જાય છે પેલી સ્થિર જણાતી રેલગાડીની જેમ ને,
હું છું પેલા દોડતા દેખાતા વૃક્ષોની જેમ સ્થિર. 
:- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ

‘તારા વગર’

ક્યાંક હોઠ હસે ને ક્યાંક આંખલડી હસે,

ક્યાંક ઝુકે પાંપણો પ્યારથી,

એ જોઈ હૈયું હરખાતું.

પણ હવે?

આમ વિજળીની જેમ ઝબકીને ચાલ્યા જવાનું?

હે રી સખી તારા વિણ કેમ મનાવું આ હોળી? ને વસંત લાગે મટમેલી.

તારા આયખાની વાટમાં તેલ ખૂટ્યું ને હવે કેમ પ્રગટાવું દીપાવલી?

તારી અવિરત વાતોની તોડી તૂટી ને હવે કેમ કરી ગાઉ દીપાવતી?

દિવસે ભલે છૂટ્યો પણ ઊંઘમાં નથી છૂટ્યો સાથ તારો.

સ્વપ્નોમાં હમેશાં ક્યાંકને ક્યાંક સાથે ને સાથે જ ફરતા હોઈએ છીયે.

બસ એ સાંનિધ્ય માણવા સદા આતુર એટલે જ સતત ઊંઘવાનું મન થાય છે,

ભલે લોકો એને ચિરનિંદ્રા કહે..

:- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ.

મગર મુજ કો લૌટા દો બચપન કા સાવન

વો કાગજ કી કસ્તી, વો બારીસ કા પાની.. પહેલી માર્ચે રાત્રે માણસાથી રાજુને ગાંધીનગર ફોન લગાવ્યો. રાજુ એટલે રાજેન્દ્ર ડાહ્યાલાલ બ્રહ્મભટ્ટ, દેવાણીવાસ ભાટવાડા વિજાપુરમાં રહેતો અમારો બચપણનો બાળગોઠીયો.

મેં કહ્યું, રાજુ ગમે તે કર કાલે તો વિજાપુર જવું છે. આ શરીરનો શું ભરોસો? જ્યાં બચપણ ગાળ્યું છે તે વિજાપુર, એ ભાટવાડામાં આવેલો દેવાણીવાસ, એ ટાવર ચોક, મારી જૂની આશ સેકન્ડરી હાઇસ્કુલ, બધું મનભરીને જોઈ લેવું છે. રાજુ પણ એને કોઈ લગ્નમાં જવાનું હતું તે રદ કરીને બીજા દિવસે સવારે બાઈક લઈને આવી ગયો. અમારી સવારી ઉપડી વિજાપુર જ્યાં મારું બચપણ પસાર થયેલું.

ટીબી હોસ્પિટલવાળા રસ્તે થઈને ભાટવાડા તરફ જતાં પહેલી તો અમે ભણેલા તે પ્રથીક શાળા કુમારશાળા આવી. અરે વાહ મેં કહ્યું, આ તો નવી બની ગઈ છે. વિજાપુરનો આ ભાટવાડો નાનીમોટી અનેક શેરીઓનો બનેલો છે. ચોકમાં છબીલા હનુમાનજીનું મંદિર જે સાવ જુનું હતું તે હવે રહ્યું નહોતું એની જગ્યાએ સુંદર નવું મંદિર બની ગયેલું. આ મંદિરમાં અમે રમવા જતાં. કોઈ નાળીયેર વધેરીને જાય એટલે પાંચ કટકા પ્રસાદ ધરાવવાનો રિવાજ, એ જાય એટલે અમે દોડીને પેલા પાંચ કટકા લઇ લઈએ ને વહેચીને ખાઈએ. મંદિરની પાછળની દીવાલે કોલસાથી સ્ટમ્પલા ચીતરીને ક્રિકેટ પણ ખૂબ રમતા. એ હનુમાનજીના ચોકમાં સાતોડીયું રોજ રમતા. સાત પથરા ઉપર ઉપરી ગોઠવી દડા વડે મારીને પછી ભાગમભાગ. એને પાછા ગોઠવવાના. હવે તો ત્યાં સિમેન્ટ કોન્ક્રીટનો રોડ બની ગયો છે. સાતોડીયું રમવા જઈએ ને પડીએ તો ઢીંચણ છોલાઈ જાય. આ હનુમાનજીના મંદિર સામે રણછોડજીનું મંદિર પણ હતું. ત્યાં વળી પૂજારી બાવો હિન્દીભાષી રહેતો. આખું માથું બોડું પણ એની ભારેખમ ચોટલી ગાંઠ વાળેલી હજુ ય યાદ છે. ત્યાં ચણાના લોટની બનેલી મગજની લાડુડીનો પ્રસાદ મળતો. વળી રણછોડજીના મંદિર થી થોડે દૂર લક્ષ્મીનારાયણનું કોતરણીવાળું સરસ મંદિર હતું. ત્યાં સાંજે આરતીના સમયે જઈએ એટલે પૂજારી બેત્રણ શંખ મૂકે, મોટું નગારું વગાડવા બે દંડા મૂકે. આ બધું લેવા અમારે પડાપડી થાય. ચાલું આરતીમાં શંખ ફૂંકવાની મજા આવે.

આ બધું નજર સમક્ષ આવી ગયું. રાજુ અને હું બંને ભૂતકાળમાં સરી પડેલા હતાં ક્યારે દેવાણીવાસમાં પ્રવેશી ગયા ખબર ના પડી. રાજુના માતાશ્રી શારદાબા મને જોઈ ભાવવિભોર થઈ ગયેલાં, એમની જલમિશ્રિત આંખો ચાડી ખાતી હતી. બહુ વરસે મળ્યા એટલે એવું તો થવાનું જ હતું. દેવાણીવાસ બહુ મોટો નથી. અમે એક જ વાસમાં ઘણા ઘર બદલેલા. મૂળ માણસાથી અહિ વસવાટનું કારણ પિતાશ્રી વકીલ હતા અને કોર્ટ, વિજાપુર તાલુકો હોવાથી વિજાપુરમાં હતી અને અમે અહિ ભાડેથી ઘર રાખી રહેતા હતા. મારો જન્મ વિજાપુરના વહેરવાસમાં થયેલો. પણ એકવાર દેવાણીવાસમાં આવ્યા પછી અહીંથી બહાર જવાનું કોઈને મન થતું નહોતું. એટલે વાસ બહુ નાનો હોવાથી ગમે તેટલા ઘર બદલીએ રાજુના ઘરનો સાથ તો કાયમ રહેવાનો જ હતો.

શારદાબાનાં હાથની રીંગણની કઢીનો સ્વાદ હજુય મને યાદ છે. ગામડામાં વાટકી વહેવાર ચાલું જ હોય. એકબીજાના ઘેરથી ખાવાનું આપલે થતું જ હોય. ભાવતું ખાવાનું બન્યું હોય તો માંગીને ખાઈ લેવામાં કોઈ શરમ સંકોચ થાય નહિ; એવા શબ્દો જ ભેજામાં ઉદ્ભવે નહિ. હવે શારદાબાની ઉંમર થઈ છે. સરખું ચાલી શકતા નથી પણ આમારા માટે દાળભાત, શાક, શીરો અને પુરીઓ પણ તળી નાખેલી. બહુ વર્ષે સામસામે બેસીને અમે બે મિત્રો ધરાઈને જમ્યા. આગાસીમાં ઉભા રહી મહોલ્લાના ફોટા પાડ્યા.

આ ઘરમાં રહેતા હતા? અરે જો પેલા ઘરમાં પણ રહેલાં. અરે આતો પડી ગયું છે, ખંડેર થઈ ગયું છે, આ નવું બની ગયું છે. આ જગ્યાએ ખંડેર હતું એમાં કુતરી વિયાતી તો એના બચ્ચા રમાડતા, વગેરે વગેરે ઉદગારો નીકળે જતાં હતા. કાશીબા, જીજીબા, દિવાળીબા, નવીમા, લીલાકાકા, નાથાકાકા, મગનકાકા, ડાહ્યાકાકા, જસુકાકા, વનાકાકા કઈ કેટલાયને એક સામટા યાદ કરી લીધા. બધાને યાદ કરી લઉં કોઈ રહી ના જાય, બધા સાથે ગાળેલા સંસ્મરણો સામટા વાગોળી લઉં એવું થયા કરતુ હતું.

લંગડી રમતા, બંગડીઓના કાચ ભેગા કરી રમતા અને દીવાસળીની પેટીઓની ઉપરના કવરની છાપો બનાવી રમતા, કોલસાથી ગુપ્ત જગ્યાઓએ લીટા દોરી લોકોની દીવાલો બગાડવાની રમતો રમતા. ભમરડા, લખોટીઓ વગરે તો હોય જ. આરસની લખોટી જેની પાસે હોય તે માલદાર ગણાતો. આરસની મોટી સાઈઝની લખોટી અંટો કહેવાતી. એના વડે નિશાન તાકી કાચની લખોટીઓ તોડી પાડવામાં કોઈ દેશ જીતી લીધો હોય એવો આનંદ આવતો. ગમે તેટલા દૂરથી નિશાન તાકાનારા ને તાકોડી કહેતા. ગોવિંદભાઈ જબરા તાકોડી હતા. ઉંમરમાં થોડા મોટા એટલે ગોવિંદભાઈ કહેવાતાં. મને યાદ છે હું અને રાજુ આ બધી રમતોમાં નબળા.

વરસાદ પડે એટલે વાસ વચ્ચેથી જાણે નાનકડી નદી વહેતી હોય એમાં કાગળની નાવડીઓ તરતી મૂકવાની, પતંગિયા પકડવા દોડાદોડી કરવાની. રાત પડે ડબલાં ભરી સાથે હળવા થવા જવાનું અને હળવા થતાં થતાં અલકમલકની વાતો કરવાની.

જમતા પહેલા રાજુ કહે ચાલ બહાર આંટો મારી આવીએ. હું એની પાછળ બાઈક પર બેઠો ને જ્યાં જ્યાં હરતા ફરતા રમતા બધું જોઈ લઈને બધું પાછું ફરી મનમાં ભરી લેવું હતું. રાજુના પ્રિય ચામુંડા માતાના મંદિરે ગયા, ત્યાં થોડીવાર બેસી મકરાણી દરવાજે થઈ ગામમાં પ્રવેશ્યા. મારી જૂની સાર્વજનિક લાઈબ્રેરી જોઈ જનુભાઈ યાદ આવી ગયા. જનુભાઈ તે સમયે ગ્રંથપાલ, અને મારા પિતા લાઈબ્રેરી ચલાવતા ટ્રસ્ટના પ્રમુખ. એ હિસાબે કોઈને કબાટની ચાવી ના આપે મને આપી દેતા કે માથું ના ખાઈશ જે જોઈએ તે પુસ્તક લઇ લે. બસ આજ લાઈબ્રેરીમાંથી અઢળક પુસ્તકો મેં વાંચેલા. મુનશી, ધૂમકેતુ, મેઘાણી, ર. વ. દેસાઈ, ગુણવંતરાય આચાર્ય, નવનીત સેવક, ચુનીલાલ મડિયા, ગુલાબદાસ બ્રોકર, પન્નાલાલ, પિતામ્બર, પેટલીકર, વિજાપુરના જ સારંગ બારોટ જેવા કેટકેટલા સાહિત્યકારોને વાંચી નાખેલા, આ બધું પાછું દસ ધોરણ સુધીમાં. આજે કોઈને વાંચું તો આ ધુરંધરો આગળ સાવ ફીકા લાગે છે. અજાણતા જ સરખામણી થઈ જાય છે.

ટાવરચોક તો વળી સાવ સૂમસામ થઈ ગયો છે. ટાવર સામે એક મકાનમાં બીજે માળે મારા પિતાશ્રીની ઓફીસ હતી. પિતાશ્રી જોડે બેસતા મોહનકાકાનો દીકરો હવે વકીલ છે તે એ ઓફીસ સંભાળે છે. રવિવાર હોવાથી ઓફિસ બંધ હોવાથી ઉપર જવાનું બન્યું નહિ. બઝારમાં થઈ ચક્કરે થઈને અમારી આશ સેકન્ડરી હાઈસ્કૂલ જોવા ગયા. હવે ત્યાં ગર્લ્સ સ્કૂલ ચાલે છે. નાનપણમાં જે બધું મોટું મોટું લાગતું તે હવે સાવ નાનું નાનું લાગે છે. આવડી અમથી બઝારમાં ફરતા? સાવ નાની સાંકડી ગલીઓ ભાસે છે જે એક સમયે વિશાળ લાગતી. સ્કૂલ પણ સાવ નાની લાગી. રવિવારની રજા એટલે એનો તોતિંગ દરવાજો બંધ હતો. અમે ભણતા ત્યારે ખુલ્લા મેદાનમાં સ્કૂલ હતી. દરવાજામાંથી હાથ નાખી મોબાઈલ વડે ફોટા પાડ્યા. પાછા ફરતા એક ચક્કર વહેરાવાસમાં પણ મારી લીધું. મારા સ્કૂલ સમયના મિત્રોને યાદ કર્યા. મુકુન્દરાયનો ઉપેન્દ્ર અને રીખવદાસનો પ્રકાશ યાદ આવી ગયો. દસમાં ધોરણ સુધી એક થી પાંચમા નંબરે પાસ થવામાં અમારી ટુકડી જ હોય. ગુજરાતી અને ઇતિહાસમાં હાઇએસ્ટ માર્ક્સ તો રાઓલનાં જ હોય મતલબ મારા જ હોય.

પાછા ઘેર આવી જમીને મહેશભાઈને મળવા ગયા. મહેશભાઈ ઝવેરી હાઈસ્કૂલમાં શિક્ષક હતા અને મોટાભાઈના ભાઈબંધ હતા. એમના વાઈફ આટલા વરસે પણ મને ઓળખી ગયા તે નવાઈ લાગી અને એમની સ્મરણ શક્તિ પ્રત્યે ખૂબ માન પણ ઉપજ્યું. મહેશભાઈ હવે પથારીવશ છે. એક સમયના ગોરા ચીકણા મહેશભાઈને જોઈ મન ગ્લાની વડે ભરાઈ ગયું. એમને પણ જૂની વાતો બહુ સરસ રીતે યાદ હતી.

મારા બા તો હવે બેંગલોર મોટાભાઈ પાસે રહે છે. શારદાબા અને મારા બા એ બહુ સમય સાથે ગુજારેલો. સુખદુઃખના સાથી જેવા, એટલે મેં બેંગલોર વિડીઓ કોલ લગાવી બંને જૂની સખીઓનો મેળાપ ઓનલાઈન કરાવી દીધો. એમની રજા લેતા આંખોમાં ઉમટતા સમુન્દરને નાથવો અઘરો થઈ પડેલો. રાજુ સાથે બાઈક પર પાછો માણસા આવતા સુધીમાં પાના ને પાના ભરાય એટલી વાતો કરી.

બચપણમાં જ્યાં જ્યાં રહ્યા હોઈએ તે આપણા બ્રેનની તે સમયની કોરી ધાકોર હાર્ડ ડિસ્કમાં સખત રીતે કોતરાઈ જતું હોય છે પછી તે કદાપિ ભૂસાય નહિ. કદાચ ધૂંધળું થાય પણ ભૂસાય તો બિલકુલ નહિ. હજુ ય મને સપનાં વિજાપુર, માણસા અને બરોડાના જ આવે છે. ૧૪ વર્ષથી અમેરિકાની ભૂમિ પર છું પણ મને સપનામાં અમેરિકા કદી દેખાતું નથી. ખરેખર તો માણસા પણ બહુ પાછળથી રહેવા આવેલો. વિજાપુરથી હું અગિયારમાં ધોરણથી બરોડા ભણવા જતો રહેલો. ત્યાર પછી વિજાપુર સાથે પ્રત્યક્ષ બહુ નાતો રહેલો નહિ પણ બ્રેનમાં વસેલું, મજજાતંતુઓમાં ઘૂસેલું વિજાપુર, એ ભાટવાડો, એ દેવાણીવાસ, એ શારદાબા, એમની બનાવેલી રીંગણની કઢીનો સ્વાદ એ બધું એમ થોડું નાબૂદ થાય? ત્યાં ગાળેલું બચપણ થોડું ભૂલાય? આ લખતાંય મારી આંખોમાં પાણી તગતગે છે.

એટલે જ પેલા જગજીતસિંઘ કાયમ ગાતા,

એ દોલત ભી લે લો, એ શોહરત ભી લે લો,

ભલે છીન લો મુજસે મેરી જવાની.

મગર મુજકો લૌટા દો બચપનકા સાવન,

વો કાગઝકી કી કસ્તી વો બારીસકા પાની,

વો કાગઝકી કસ્તી વો બારીસક પાની…

:- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ, સ્ક્રેન્ટન, પેન્સીલવેનિયા..

ગાંધી કદી મરે નહિ

ભારતના બે મહાપુરુષો એવા છે જેને સારી દુનિયા ઓળખે છે. અભ્યાસુઓ ઓળખે તે વાત જુદી છે પણ દુનિયાભરમાં સામાન્ય અભણ પ્રજા પણ ઓળખતી હોય એવા મૂળ ભારતના બે મહાપુરુષોમાં એક તો ગૌતમ બુદ્ધ અને બીજા છે ગાંધીજી. ગૌતમ બુદ્ધ માટે વિડમ્બના એ છે કે વિદેશોમાં ઘણા લોકો એમને ચાઇનીઝ સમજે છે, મને એનો જાત અનુભવ છે જ્યારે ગાંધીજી સાથે એ પ્રશ્ન ઊભો થતો નથી.

તમે સતત અહિંસક બની શકો પણ સતત હિંસક રહી ના શકો. તમે સતત પ્રેમ અને કરુણાસભર રહી શકો પણ સતત ક્રોધ અને નફરત ગ્રસ્ત રહી ના શકો. એનું કારણ બ્રેન કેમિસ્ટ્રીમાં છે. હિંસા, ક્રોધ, નફરત વગેરે નકારાત્મક લાગણીઓ આપણા બ્રેનમાં સર્વાઈવલ માટે ચેતવણી હંગામી ચેતવણી રૂપ રસાયણો છોડતા હોય છે પણ તે રસાયણો લાંબાગાળે શરીરને હાનીકારક હોય છે. ગાંધીજી કોઈ બુદ્ધ તો હતા નહિ એમણે ક્યારેક હિંસાનો પણ પક્ષ લીધો હશે, એમાં વાંધો શું?

આજે એમને જન્મે દોઢસોમું વર્ષ ચાલે છે ત્યારે બે જગ્યાએ મને એમના વિષે બોલવાનો મોકો મળ્યો. ગુજરાતી લિટરેચર ફેસ્ટીવલ બરોડામાં મિત્ર જય વસાવડાએ તક આપેલી તો માણસા કોલેજમાં પણ વિદ્યાર્થીઓ વચ્ચે ગાંધી વિષે બોલવાનો મોકો મળેલો.

વિદેશોમાં આપણા કોઈ આવા એવરેસ્ટ કદના નેતાની પ્રતીમાઓ હોય તો તે ગાંધીજી છે. લગભગ ગાંધીજીની દસેક પ્રતીમાઓ વિદેશોમાં સ્થિત છે.

૧) લેક શ્રીન કેલિફોર્નિયામાં ગાંધી વર્લ્ડપીસ મેમોરીયલ છે ત્યાં એમની પ્રતિમા છે. ૨) ટેવીસ્ટોક સ્ક્વેર લંડનમાં એમની એક પ્રતિમા છે જેનું અનાવરણ ૧૯૬૮મા હેરોલ્ડ વિલ્સન નામના બ્રિટીશ વડાપ્રધાને કરેલું. ૩) કોપનહેગન ડેન્માર્કમાં એક પ્રતિમા છે જે ૧૯૮૪મા ઇન્દિરાજીએ ભેટ આપેલી. ૪) ચર્ચ સ્ટ્રીટ, પીટ્સમારીટ્ઝબર્ગ સાઉથ આફ્રિકામાં ગાંધીજીની એક પ્રતિમા છે જેનું અનાવરણ આર્કબીશપ ડેસમોન્ડે કરેલું. ૫) પ્લાઝા સિસિલિયા બુએનોસએરીસ, આર્જેન્ટીનામાં પણ એક પ્રતિમા છે. ૬) ગ્લેબે પાર્ક કેનબરા ઓસ્ટ્રેલીયામાં એમની એક પ્રતિમા બ્રોન્ઝની છે. ત્યાં લખેલું છે નો પોલિટિક્સ વિધાઉટ પ્રિન્સિપલ, નો કોમર્સ વિધાઉટ મોરાલિટી, નો સાયન્સ વિધાઉટ હ્યુમેનીટી. ૭) મેમોરીયલ ગાર્ડન જીંગા યુગાન્ડામાં પણ એક ગાંધી બેઠા છે, ૧૯૪૮મા ગાંધીજીના ભસ્મીભૂત દેહની ભભૂત નાઇલ નદીમાં પધરાવવામાં આવેલી. ૮) ગાર્ડન of પીસ વિયેના ઓસ્ટ્રિયામાં પણ ગાંધી બિરાજમાન છે. ૯) એરિયાના પાર્ક જીનીવા સ્વીત્ઝરલૅન્ડમાં પણ ગાંધી વિરાજમાન છે. ૧૦) પાર્લામેન્ટ સ્ક્વેર લંડનમાં ૧૪ માર્ચ ૨૦૧૫મા ગાંધીને વિરાજમાન કરવામાં આવેલા ત્યારે વડાપ્રધાન ડેવિડ કેમરોન સાથે હાલના નાણાપ્રધાન અરુણ જેટલી, ગાંધીજીના પૌત્ર ગોપાલકૃષ્ણ ગાંધી અને બોલપટના મહાનાયક લોક લાડીલા અમિતાભ બચ્ચન પણ હાજર હતા.

ગાંધી બીજા દેશોના અનેક મહાપુરુષોના નેતાઓના આદર્શ પ્રીતિપાત્ર રહેલાં છે. ગાંધીજીને માર્ગે એમણે શોષિતો અને પીડિતોના અધિકારો માટે લડતો પણ ચલાવેલી છે. બરાક ઓબામા તો ગાંધીનાં જબરા ફેન હતા. બર્માના નોબેલ પ્રાઈઝ વિજેતા શાન સુ કી ગાંધીના ફોલોઅર હતા. નેલ્સન મંડેલા વિષે બધા જાણે છે. દલાઈ લામા પણ ગાંધીના બહુ મોટા ચાહક છે. જોન લેનોન નામનો બ્રિટીશ સંગીતકાર જેણે વિયેટનામ વોર સમાપ્ત કરવા બહુ મોટી ચળવળ ચલાવેલી તે ગાંધીના ફોલોઅર હતા. માર્ટીન લ્યુથર કિંગ અમેરિકાના જેમણે અશ્વેતોના અધિકાર માટે ગાંધી માર્ગે બહુ મોટી લડત ચલાવેલી. આઇન્સ્ટાઇન, અલ ગોર, એપલ ફેમ સ્ટીવ જોબ, એટનબરો જેવા અનેક દેશ વિદેશના મહાનુભવો ગાંધજીને આદર્શ માનતા હતા.

અમેરીકામા મને ઇન્ડોનેશિયન અને મેક્સિકન લોકો ગાંધીજી વિષે વાતો કરતા મળેલા છે. અમેરિકન ટીવી પર ડીબેટ ચાલતી હોય ત્યારે ગાંધીના ક્વોટ બોલતા લોકોને સાંભળ્યા છે. હોલીવુડણી ફિલ્મોમાં પણ ગાંધીના ક્વોટ વપરાયેલા સાંભળી છાતી ૫૬ ઈંચની થોડીવાર થઈ જાય.

આઝાદી માટે કહેવાતી બે ચળવળો થઈ એક ૧૮૫૭મા વિપ્લવ થયો જેના નેતા નાનાસાહેબ પેશ્વા અને ઝાંસીની રાણી લક્ષ્મીબાઈ, તાત્યા ટોપે જેવા બહાદુરો હતા બીજી ૧૯૪૨મા થઈ. ૧૮૫૭ના બળવો એ જેમના રાજ ખાલસા થયેલા તે અંગ્રેજોથી નારાજ રાજામહારાજાઓની લડાઈ હતી. એમાં પ્રજા સક્રિય નહોતી. પ્રજાને રાજા રાજ કરે, મોઘલ કરે કે અંગ્રેજ કરે કોઈ ફરક પડતો નહોતો. જ્યારે ૧૯૪૨ કરતા ય ઘણા સમય પહેલા ચાલું થયેલી આઝાદીની ચળવળ પ્રજાની હતી એમાં રાજાઓ સક્રિય નહોતા. કોઈ કોઈ ગોંડલનાં રાજવી ભગવતસિંહ જેવા ખાનગીમાં મદદ કરતા તે જુદી વાત છે. આ આખી ય ચળવળને વેલ પ્લાન્ડ બનાવવાનું શ્રેય તો ગાંધીજીને ચોક્કસ આપવું પડે ભલે પાછળથી જોડાયા.

આઝાદીની ચળવળ તો ગાંધી આફ્રિકાથી આવે તે પહેલા ઘણા સમયથી શરુ થઈ ચુકી હતી. લાલ, બાલ, પાલ, લોકમાન્ય તિલક, જિન્નાહ જેવા અસંખ્ય નેતાઓ એમાં સક્રિય હતા. સરદાર નહેરુ જેવી નવી પેઢી એમાં ઉમેરાતી જતી હતી. એલ્ફાનો એક અલગ ઈગો હોય છે. આખરે તો બધા મેમલ એનિમલ જ છે એટલે ગાંધી આ બધાને જોડી રાખતું જબરું ફેવિકોલ હતા..

ગાંધી પોતે કહેતા કે ગાંધીવાદ જેવી કોઈ વસ્તુ નથી, ગાંધી વિચાર હું જાણતો નથી. કોઈ એમ ના કહે કે હું ગાંધીનો અનુયાયી છું. જયભાઈએ(જય વસાવડા) GLF માં બહુ સરસ વાત કરીકે ત્રણ ત્રણ જન્મે મુસલમાનો ભારતના રાષ્ટ્રપતિ બન્યા ગાંધી અહીં દેખાય છે, અમેરિકા જેવી મહાન લોકશાહીમાં હજુ સ્ત્રીને પ્રમુખ બનવાનાં ફાંકા મારવા પડે ત્યાં ભારતના વડાપ્રધાન અને રાષ્ટ્રપતિ તરીકે મહિલા વિરાજમાન રહી ચૂકયા છે. બાલાસાહેબ ઠાકરેના જીવનકવન પર ફિલ્મ બને છે અને બાલાસાહેબનું પાત્ર નાવાઝુદ્દીન સિદીકી ભજવે છે ત્યાં ગાંધી દેખાય છે અદ્રશ્યરૂપે.

હું કહું છું એવરીજ ભારતીય હિંસક નથી જ, એ કોઈ પણ કોમનો હોય. એને તોફાનોમાં જરાય રસ નથી. એને મારકાપમાં રસ નથી. એનામાં હિંસા પેદા કરવી પડે છે. એનામાં ભય ઊભો કરવો પડે છે કે ઉભા થાવ નહીતો આ લોકો મારી નાખશે. એના બ્રેન વોશ કરવા પડે છે, એના દિલમાં ભય અને ડરના વાવેતર કરવા પડે છે. બાકી તો વિક્રમ અને વસીમ રોજ જોડે બેસીને જ ચા પીતા હોય છે. અકરમ અને અરવિંદ એક જ બાઈક પર કૉલેજ જતાં હોય છે. ઓસ્માન અને કીર્તીદાન એક જ મંચ પર સાથે ગાતા હોય છે.

ગાંધી પરિવર્તનનો માણસ હતો. હશે એમના સેક્સ અને બ્રહ્મચર્ય વિશેના વિચારો અવૈજ્ઞાનિક હતા. ઘણી બધી કહેવાતી ભૂલો પણ કરી હશે એ જ તો સાબિતી છે કે તે ભગવાન નહિ માનવ હતા. આજે ગાંધી હોત તો એમના ઘણાબધા વિચારો અને માન્યતાઓમાં આમૂલ પરિવર્તન આવ્યું હોત તે નક્કી વાત છે.

ખેર ગાંધી વિષે બધા એટલું બધું જાણે છે કે ખૂદ ગાંધી એટલું નહિ જાણતા હોય. પણ એટલું કહીશ કે ગમે તેટલા ગોડસે પેદા કરો ગાંધી મરનેવાલા નહિ, કારણ ગાંધી તો લાખો લોકોના ર્હદયમાં સલામત છે, કારણ તમે સતત હિંસક બની જીવી ના શકો, તમે સતત ક્રોધ અને નફરત ગ્રસ્ત રહી ના શકો. ……… :- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ, માણસા, ગુજરાત.

અયપ્પા(શબરીમાલા)

ભૂતકાળમાં કોઈ વીર પુરુષ થયો હોય અને પ્રજાના રક્ષણ માટે જીવના જોખમે કામ કર્યા હોય તેને પછી લોકો ભગવાન માની પૂજા કરવા માંડે. દા.ત. મહૂડીમાં ઘંટાકર્ણ વીરનું મંદિર છે. જૈનો ત્યાં વધુ જતા હોય છે. ઘંટાકર્ણ એટલે કાનમાં ઘંટ આકારના કુંડળ પહેરતાં. એ વિજાપુર તાલુકાની આસપાસના જંગલોમાં રહેતા જંગલવાસી હતાં એટલે હાથમાં તીરકામઠું હોય. મૃત્યુ પછી એમનો આત્મા ત્યાં જ વિચરતો હશે અને લોકો ડરતાં હશે. જૈન મહારાજ બુદ્ધિસાગરજીએ એમની સાધના કરી મહૂડીમાં બેસાડી દીધા એવી વારતા રે વારતા છે.

એવું આ આપણા અયપ્પાનું છે. કોઈ રાજાને એક બાળક જંગલમાંથી મળેલું એ મોટો થઈને વીર પુરુષ બન્યો ને ઘંટાકર્ણની જેમ કાનમાં નહિ પણ ગળામાં ઘંટની માળા બનાવી પહેરતાે અને તીર કામઠું કોમન છે. લોકોને ચોર લુંટારાથી બચાવતો. વાવર નામના મુસલમાન લુટારાને પણ પાઠ ભણાવેલો પછી તો એ વાવર એમનો મદદગાર જ બની જઈ પીર બની ગયો તો અયપ્પાની પૂજા ત્યાંના અમુક મુસલમાનો પણ કરે છે. કેરલમાં વાઘ વધારે હશે એટલે વીર પુરુષોને મહિમાન્વિત કરવા વાઘ પર બેસાડવા જરૂરી છે, તો શ્રીલંકામાં હાથી વધારે હશે તો ત્યાં હાથી પર સવારી કરાવવી પડે.

ઘણા લોકો અયપ્પાને બુદ્ધનો અવતાર પણ માને છે. મતલબ બહુ જૂના ભગવાન નથી. બુદ્ધ પછી થયેલા છે. વાવરમિયા મિત્ર બનેલા એટલે આમ પણ બહુ જૂના ભગવાન નથી લાગતા.

હવે બહુ વરસ પછી લોકો એમને ભગવાન બનાવે એટલે એમના જનમ માટે જાતજાતના મીથ જોડવા પડે. પુરાણો સાથે ગઠબંધન કરવું પડે. વાર્તાઓ બનાવવી પડે.

કાર્તિકેય શિવપાર્વતીના પુત્ર મુરુગનસ્વામી છે. અયપ્પા કાર્તિકેય નથી. એ શિવપાર્વતીના પુત્ર નથી. અયપ્પા હરિહરા છે હરિ અને હરના પુત્ર છે. શિવ અને વિષ્ણુના પુત્ર છે. વિષ્ણુએ મોહીની રૂપ લીધેલું એ મોહીની અને શિવના પુત્ર છે. બ્રહ્મચારી છે એટલે એમના બ્રહ્મચર્યને સાચવવાની જવાબદારી એમની ખૂદની નહિ પણ એજ યુજુઅલ સ્ત્રીઓની છે. એટલે પિરીયડમાં આવતી સ્ત્રીઓથી જવાય નહિ. સબરીમાલાનું એમનું મંદિર જરા વધારે ફેમસ છે. ભૂતકાળમાં અયપ્પાએ બહુ લોકોની મદદ કરીને બચાવેલા છે એવી વાત છે માટે એમનો આભાર માનવો જોઈએ.

બીજુ હવે સ્ત્રીઓ સેનિટરી પેડ વગેરે પહેરી અસ્વચ્છ હોતી નથી. એટલે મંદિરમાં જવાય. ખેર જે હોય તે કાલ્પનિક વારતાઓની બુદ્ધિવગરની ધાર્મિક માન્યતાઓમાં સમય વ્યય કરવાની આ દેશની મોટાભાગની પ્રજાને આદત છે બાકી સુપ્રીમ કોર્ટને આવા નકામા કામોમાં વચ્ચે પડવાની જરૂર ના પડે.

“મંદિરમાં પ્રવેશ માટે રોકનારા અને મંદિરમાં જવાની હઠ કરનારા બંને સરખા જ અક્કલ વગરના છે.” :- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ.

તું ચૂપ કેમ રહી? કે કેમ રહેતી નથી?

૧૪ વરસની ઋચિકા હરિયાણાના પોલીસવડા રાઠોડની સામે પડેલી, એને ક્યાં આગળ આવવું હતું કે કેરિયર બનાવવું હતું ? બિચારીને આપઘાત કરવો પડેલો.

એરહોસ્ટેસ ગીતીકા હરિયાણાના મિનીસ્ટર સામે પડેલી એને ય આપઘાત કરવો પડેલો ૬ મહિના પછી એની માને પણ મરવું પડેલું. જેસીકા લાલને તો તરત જ કપાળ વચ્ચે બુલેટ મળેલી.

મોટા માથાની સામે પડો એટલે પોલીસ અને વકીલોની ફોજ તમારી પાછળ પડી જાય કે તમારે મરે છૂટકો. આ લોકોનું હેરસમંટ એટલું બધું હોય કે ના પુછો વાત. સામાજીક, આર્થિક રીતે તમે પાયમાલ થઈ જાઓ.
ઘણા કહેશે સ્ત્રીઓ આગળ વધવા કેરિયર બનાવવા, પૈસા માટે પોતાના શરીર સોપતી હોય છે પછી બબાલ ઊભી કરતી હોય છે. ઓકે નો પ્રોબ્લેમ આ સવાલ જરા જુદી રીતે જોઈએ.

સ્ત્રી શરીર સોપે તો તમે એના કામ કરો, પ્રમોશન આપો, આગળ લઈ જાઓ, પૈસા આપો, સહારો આપો, કેરિયર બનાવી આપો, આ બધું કોણે શરુ કર્યું? એ ભોગવવા મળે તોજ એનું કામ થાય એ કોણે શરું કર્યું? ભોગવીને ય કામ ના કરો પછી અવાજ ઉઠાવે તો એને નાલાયક સમાધાનકારી દેહ વેચનારી કહી પછી ગૂનેગાર એને જ ઠરાવવાની? તમે મૂલ્યો એવા ઊભા જ કેમ કર્યા છે કે સ્ત્રી દેહ સોંપે તોજ એનું કામ થાય છે? એક તો સ્ત્રીને દેહ સોંપ્યા વગર છૂટકો નથી થતો અને સોપીને પકડાય તો પાછી નાલાયક કહેવાની. છેવટે પુરુષ તો ચોખ્ખો ને ચોખ્ખો જ રહેવાનો. એવું કેમ?

એક સ્ત્રીથી એના બોસ લોકોને દેહ સોંપ્યા વગર કેમ આગળ ના અવાય? એવી સિસ્ટમ એવા મૂલ્યો કેમ ઊભા નથી કરતાં કે શારિરીક જાતીય શોષણ કરાવ્યા વગર પણ આગળ આવી શકાય? સ્ત્રી એનું શોષણ ઘણીવાર જાતે થવા દે છે કારણ સમાજ એવું ઈચ્છતો હોય છે. સ્ત્રી શોષણ થયા પછી લાંબો સમય કે આખી જીંદગી ચૂપ રહેતી હોય છે કારણ સમાજ એવું ઈચ્છતો હોય છે, સમાજે મૂલ્યો જ એવાં ઘડ્યાં છે.

ચાલો મી ટુ તો આજે આવ્યું. ૫૦૦૦ વરસ પહેલાં દ્રૌપદીએ ભરી સભામાં મી ટુ કરેલું તો આપણે એને અનાવૃત કરી નાખેલી. દર વખતે કૃષ્ણ નવરો નથી હોતો કે એ અનાવૃતને એનો ઓવરકોટ એઢાડી સાંત્વન આપે.

૫૦૦૦ વરસ થયા ગીતા વાંચી આપણામાં કોઈ ફરક પડ્યો નથી આજે પણ આપણે દુશાસનને સારો કહેવડાવીયે છીએ. દુશાસન વોઝ લીટલ ગુડ બોય એણે ખાલી કપડાં જ ઉતારેલા આપણે તો યોનિમાં લોખંડના સળીયા ભોંકીયે છીયે. દ્રૌપદીતો પુખ્ત પરણેલી હતી આપણે તો ? ફક્ત સુરત પોલિસ વિસ્તારમાં નવ મહિનામાં ૧૨ બાળકીઓની યોનિઓ ચૂંથી કેટલીકને મારી નાખી છે બાકીની મોત માંગે છે. પોલીસ અને સરકાર ઊંઘે જ છે.
આવી અને ગાંમડાની લાખો સ્ત્રીઓને મી ટુ કે ગુગલની ખબર નથી, ફેસબુક કયા ખેતરનું નિંદામણ છે, ખબર નથી. અરે બલાત્કાર થાય એ ગેરકાનૂની કહેવાય તેની પણ સમજ નથી. એમને તો આ નિયતી કહેવાય, ભોગવવું પડે..

૯૭ વકીલોની સેના લઈને ભોગલેઆઝમ અકબર એમના ઉતારેલા નપુસંક જાંઘીયાની પત રાખવા રણે ચડ્યા હોય સેલેબ્રીટી કહેવાય એવી માનૂનીઓ સામે ત્યાં સામાન્ય સ્ત્રીનું શું ગજુ કે ગામના સરપંચ સામે પડે?

તમે મૂલ્યો જ એવા ઊભા કર્યા છે કે શરીર ના સોપે તો ટીવી સિરીયલ બંધ કરી દો. શરીર ના સોપે તો એની કેરિયરની પત્તર ઝીંકી નાખો. નોકરીમાંથી કાઢી મૂકો હેરાનપરેશાન કરી મૂકો તો એ ક્યાં જાય? એ જ્યાં જશે શરીર તો બધા માંગવાના જ છે. ખેતરમાં મજૂરી કરવા જાય? ત્યાં પણ ખેતરના માલિક કપાસમાં ઢસડી જશે.

દર બેમાંથી એક બાળક છોકરો હોય કે છોકરી એનું જાતીય શોષણ થાય છે અને આખી જીંદગી મી ટુ કર્યા વગર ચૂપ રહે છે તો શું એ લોકો મજા લેતા હતા એમની સંમતી હતી એવું માનશો ? સોચો જો બ્રેનમાં ન્યુરોન્સ બચ્યા હોય તો.

ગુગલ મહાશયે જ્યાં જ્યાં મી ટુ બહુ સર્ચ થતું હોય તે જગ્યા, વિસ્તાર, શહેરોને વિજળીના ચમકારે મોતીડા પરોવી નકશો પ્રકાશીત કર્યો છે. અમેરિકા યુરોપ છોડો, એમના ચણાય નો આવે એ મીટુ નામની વિજળીને ચમકારે ભારત ઝળહળી રહ્યું છે. યત્ર નાર્યસ્તુ પૂજ્યન્તે રમન્તે તત્ર દેવતા એવો દંભ કરી ક્રાઈમ અગેઈનસ્ટ વીમેનમાં સર નંબર લાવી મીટુ વીજળીના ચમકારે ભારત આખી દુનિયામાં ઝળહળી રહ્યું હોય તે ગર્વ લેવા જેવી બાબત તો નથી જ. :- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ..

માથાફોડ મી ટુ

મી ટુ(Me Too) ચળવળે ભલભલાના માથા ફોડી નાખ્યા છે અને માનસિક સંતુલન બગાડી નાખ્યું છે. મી ટુ હેશટેગ સોશિઅલ મીડિયા ઉપર હવે બરોબર વાયરલ થઈ ગઈ છે. Tarana Burke નામની સોશિઅલ એક્ટિવીસ્ટ મહિલાએ ૨૦૦૬માં Me Too વાક્યાંશ પહેલી વખત માય સ્પેસ નામના સોશિઅલ નેટવર્ક ઉપર વાપરેલો. એક ૧૩ વર્ષની નાનકડી છોકરી પર કામૂક હુમલો થયેલો તેની આગળ નિશબ્દ બની ગયેલી આ મહિલાના મુખમાંથી અચાનક સરી પડેલા શબ્દો છે Me Too.. જાતીય સતામણી, ત્રાસ અને હુમલાથી પીડિત મહિલાઓ માટે સહાનુભૂતિ દર્શાવી મહિલા સશક્તિકરણની દિશામાં ભરાયેલું આ પગલું સલામીને પાત્ર છે નિંદાને જરાય નહિ અને મજાક ઉડાડવા માટે તો કદાપી હોઈ ના શકે. જો કે સ્ત્રીને વસ્તુ સમજતા અબૂધો આ બાબતે નીતનવા જોક્સ મૂકી એમની હલકટ નીચ માનસિકતા બતાવતા હોય છે તે અલગ વાત છે અને એમાં જ્યારે સ્ત્રીઓ પણ સામેલ થાય ત્યારે સમગ્ર સ્ત્રી જાત માટે આનાથી મોટી કમનસીબી બીજી કોઈ હોય નહિ. ફક્ત ચામડું જોનારા Tarana Burke ની તસવીરો મૂકીને મજાક ઉડાવે છે, એવા લોકો માટે અષ્ટાવક્ર નામના ઋષિએ રાજા જનકના દરબારમાં ભયંકર કટાક્ષ મારેલો.

૨૦૧૭મા એલીસા મિલાનો નામની અમેરિકન અભિનેત્રી અને ગાયિકાએ આ હેશટેગને વધુ પ્રચલિત કરી. મીરામેક્સ નામની જાયન્ટ કંપનીના માલિક અને અમેરિકન ફિલ્મ નિર્માતા હાર્વે વેઇનસ્ટીન ઉપર એણે જાતીય સતામણીના આરોપ મૂકી ૧૫મી ઓક્ટોબરની સાંજે એણે ટ્વીટર પર Me Too લખી એક ટહુકો મુકેલો. રાત પડતા સુધીમાં ૨૦૦,૦૦૦ વખત અને બીજા દિવસમાં કુલ ૫૦૦,૦૦૦ વખત આ વાક્યાંશ લખાઈ ચૂકેલો, તો બીજા ૨૪ કલાકમાં ફેસબુક ઉપર આ હેશટેગ ચાલી લાખ લોકોએ એક કરોડ કરતા વધુ પોસ્ટમાં વાપરેલ. આ છે સોશિઅલ મીડિયાનો પ્રભાવ.

ધીમે ધીમે ચર્ચ, ફાયનાન્સ, પોલિટીકસ અને ગવર્નમેન્ટ, સ્પોર્ટ્સ, મેડિસીન, મ્યુસિક, મિલીટરી, પોર્નોગ્રાફી ઉદ્યોગ વગેરે ક્ષેત્રોમાં થતાં સેકસુઅલ હેરસમંટ અને સેકસુઅલ એસોલ્ટ વિષેના કબાટમાં છુપાવેલા હાડપિંજર આ હેશટેગ નીચે બહાર આવવા લાગ્યા. જાતીય સતામણી અને હુમલા વિશેના જુના બીલમાં સુધારો લાવવા અમેરિકાની સંસદમાં એક નવું બીલ પણ મુકાયું.

ભારતમાં પણ હવે આવા હાડપિંજર ધીમે ધીમે બહાર નીકળવા માંડ્યા છે તો પહેલા ઝપટમાં આવે ફિલ્મ ઉદ્યોગ પછી મીડિયા જગત. તનુશ્રી દત્તાએ આઠ વર્ષ પહેલા નાના ફાડેકર પર આક્ષેપ મુકેલો પણ નાના તે સમયના ફિલ્મ ઉદ્યોગના એક એલ્ફા મેલ હતા. એમના વિરુદ્ધ બોલવાની હિંમત કોની ચાલે? સાથે સાથે રાજકીય પાર્ટીનું સમર્થન ધરાવતા હતા. તનુશ્રીની કાર ઉપર હુમલો પણ કરવામાં આવેલો.

ટીપીકલ ભારતીય માનસિકતા મુજબ પહેલી શંકા પીડિત ઉપર કરવાની, બીજું હુમલાખોરને ભૂલી જવાનો અને પીડિત પ્રત્યે નફરતભરી દ્રષ્ટિથી જોવાનું, સહાનુભુતિ બહુ દૂરની વાત છે. ત્રીજું લાંબા સમયે પીડિત બોલે તો સવાલ કરવાનો કે અત્યાર સુધી ચૂપ કેમ રહ્યા? ચૂપ રહ્યા મતલબ તમારી સહમતી હતી.

હજારો વર્ષ અતિરેકની ચિંતા કર્યા વગર એટ્રોસિટી કરી છે તો ક્યાંક એટ્રોસિટી નિવારક કાનૂનનો દૂરુપયોગ પણ થવાનો. લાખો વર્ષ અતિરેકની ચિંતા કર્યા વગર સેકસુઅલ હેરસમંટ અને સેકસુઅલ એસોલ્ટ કર્યા છે તો એના નિવારણ અર્થે બનેલા કાનૂનનાં દૂરુપયોગ પણ થવાનો જ છે. લીલા ભેગું સૂકું નાં બળે તો સારું, રોકાય એટલું રોકો.

એક તાજો બનેલો દાખલો આપું. હમણા એક વિડીઓ રાજપથ ક્લબ અમદાવાદનો વાયરલ થયેલો. ક્લબના બધા સભ્યો એલીટ ક્લાસના હોય છે. રાજપથ કલબનો વિકૃત મગજનો સ્વિમિંગ કોચ બારતેર વર્ષની નાની છોકરીઓને બેલ્ટ વડે મારતો હતો. વિડીઓ મજબૂત પુરાવો હતો પણ પેલા કોચને કશું થયું નહિ, એને ખાલી રુખસદ આપી સમગ્ર પ્રકરણ પર પડદો પાડી દેવાયો. એમાં સૌથી મોટો વાંક માબાપનો હતો અને ખાસ તો જે છોકરીઓ ચુપચાપ માર ખાતી હતી તેમના માબાપનો. આવા સમયે પોલીસ પોતે ફરિયાદી બની શકે ભલે માર ખાનારના માબાપ ફરિયાદ કરવા તૈયાર ના હોય. પણ આપણી પોલીસ પાસે એવી કોઈ આશા રખાય નહિ. હવે એની અસર પેલી છોકરીઓ ઉપર શું થવાની? ભવિષ્યમાં આવું કશું પણ બને ચૂપ રહેવાનું કે માબાપ પણ સાથ આપવા તૈયાર નથી. નાનકડી બાળાઓ ક્યા ફરિયાદ કરવા જવાની? હવે બાળાઓના બ્રેનમાં એક સર્વાઈવલ સર્કીટ બની જવાની કે ભવિષ્યમાં આ કોચ કે બીજો કોચ કે કોઈ પણ છાતી પર હાથ ફેરવી લે કે યોની ફાડી નાખે તો પણ ચૂપ રહેવાનું. અને વર્ષો પછી તો બોલવાનું જ નહિ, નહિ તો સમાજ તરત પૂછશે અત્યાર સુધી કેમ ચૂપ રહી? તું જ મજા લેતી હોઈશ.

૨૦૧૩માં લંડનનાં એક ઘરમાંથી ત્રણ સ્ત્રીઓને ૩૦ વર્ષથી ગુલામીની બેડીઓમાં જકડી પારાવાર પીડા આપવામાં આવતી હતી તેમાંથી છોડાવવામાં આવી. બ્રિટીશ પોલીસ દ્વારા આ બનાવને “highly traumatized’ અને “worst case of modern-day slavery” તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો. ત્રીસ ત્રીસ વર્ષ તમે કોઈને ત્રાસ આપી સાથે રહેવા કઈ રીતે મજબૂર કરી શકો?

Chris Cantor અને John Price નામના ઓસ્ટ્રેલિયા અને યુકેના મનોવૈજ્ઞાનિકોએ આવા બનાવો ઉપર સરસ સંશોધનાત્મક તારણ કાઢ્યાં છે. આ કોયડાની કૂંચી ‘appeasement’ reaction માં મળી આવે છે. અપીઝમન્ટ એટલે શાંત પાડવું, શમાવવું, (આક્રમણ કરનારને) સવલતો કે લાંચ આપીને મનાવવાનો પ્રયત્ન કરવો, સંતુષ્ટ કરવું. આ વર્તણૂક આપણા genes અને બાયોલોજિમાં સખત રીતે ગૂંથાયેલી છે અને તે સર્વાઈવલ માટે હોય છે. સર્વાઈવલ માટે કાંતો લડો અથવા શરણે થઈ હુમલાખોરને ખુશ કરો. ઘણીવાર તો હુમલાખોર સામે મદદ કરવા આવનારને ભૂલી જઈ ને ઉલટા હુમલાખોરને લાડ લડાવનારા પણ હોય છે, આને ‘Stockholm syndrome’ કહેવામાં આવે છે. એ સમયે મદદકર્તા મિત્રોને નવાઈ સાથે આંચકો પણ લાગતો હોય છે. સ્ટોકહોમની એક બેંકમાં ૧૯૭૩માં ધાડ પાડવામાં આવેલી ત્યારે ધાડપાડુઓ દ્વારા અમુક લોકોને હોસ્ટેજ તરીકે રાખવામાં આવેલા. હોસ્ટેજીસને પોલીસ છોડાવવા આવી ત્યારે એ લોકોએ ઉલટા ધાડપાડુઓનો બચાવ કરી પોલીસને ગાળો દીધેલી.

૧૯૭૪માં એક ટેરરિસ્ટ ગૃપ દ્વારા Patty Hearst નામની એક સ્ત્રી કિડનેપ થયેલી. એને સાવ નાના બે ક્લૉઝિટમાં રખાયેલી. સતત એના પર બળાત્કાર કરવામાં આવેલા. બે મહિના પછી એને સ્નાન કરવાની છૂટ આપવામાં આવેલી. છેવટે એણે ટેરરિસ્ટ ગ્રૂપમાં જોઈન થવાની વિનંતી કરી અને બેંક લુંટમાં ભાગ પણ લીધેલો. એને સજા પણ થઈ હતી પણ પાછળથી માફી આપવામાં આવેલી.

“આપણે ત્યાં મનોવૈજ્ઞાનિકો આવા રસપ્રદ સંશોધન કરવાને બદલે કવિતાઓ કરતા હોય છે”.

આ ત્રાસ આપનારા જેને બાનમાં લીધી હોય તે વ્યક્તિ ઉપર અસહ્ય જુલમ ગુજારી તદ્દન અસહાય અવસ્થામાં ધકેલી દેતા હોય છે. ભયંકર એકાંત અને સૂગ ચડે તેવી સ્થિતિમાં રાખતા હોય છે. ઉપરથી ક્યારે મોત મળે તે નક્કી નહિ. એટલે સર્વાઈવલ મેકનિઝમ તરીકે અપીઝમંટ અને સ્ટોકહોમ સિન્ડ્રોમ નામની વર્તણૂક શરુ થઈ જતી હોય છે. ત્રાસ આપનાર હુમલાખોરને કોઈપણ હિસાબે ખુશ રાખો જેથી જીવ બચી જાય. આ અપીઝમંટ બિહેવ્યરમાં બીજી ત્રણ વર્તણૂક સમાયેલી છે એક તો શાંત પાડવું, પ્રસન્ન કરવું અને સમર્પિત થઈ જવું.

વાનરો અને કપિમાનવમાં(ape) હુમલાખોર જબરા વાનર પાસે માર ખાનાર વાનર પાછાં જતા હોય છે એની સહાનુભૂતિ જીતવા. એટલે સુધી કે હુમલાખોર સામે મદદ કરનારને બાજુ પર રાખી અવગણી હુમલાખોર પાસે જતા હોય છે. માનવો પણ એવું કરતા હોય છે. સમર્પણ કે સમર્પિત થઈ જવું પ્રાણી જગતમાં સામાન્ય છે અને તે સર્વાઈવલ માટે જરૂરી બની જતું હોય છે. તકલીફ એ થાય છે કે આવા જુલમ સહન કરનાર, ત્રાસ સહન કરનાર પછી પોતાની જાતને દોષી માનવા લાગતા હોય છે. સમાજ પણ એમને દોષી માનવા લાગતો હોય છે. દાખલા તરીકે કોઈ સ્ત્રી વારંવાર કોઈ એક પુરુષના બળાત્કારનો ભોગ બની હોય ત્યારે સમાજ તો પહેલા એને જ દોષી માનશે. પેલી સ્ત્રી પણ પોતાને દોષી માનશે કે મેં વારંવાર આવું સહન કેમ કર્યું? પણ જો આપણે અપીઝમંટ રિએક્શનને સમજી શકીશું તો એનો દોષ નહિ દેખાય. સ્ત્રીઓ બળાત્કાર કરવા દેતી હોય છે કારણ એમને જીવનું જોખમ લાગતું હોય કે ભયંકર શારીરિક પીડા મળવાની શક્યતા હોય. અપહરણકર્તાને સેક્સ કરવા દેવામાં જીવનું જોખમ ઓછું થઈ જતું હોય છે.

ભારતમાં દર બેમાંથી એક બાળક જાતીય સતામણીનો અને હુમલાનો ભોગ બને છે પણ આખી જીંદગી છુપાવે છે એટલે શું આપણે એની સંમતિ માની લઈશું? સ્ત્રીઓ એમના પર થયેલા જાતીય અત્યાચાર લાંબો સમય છુપાવે છે કારણ સમાજ પોતે જ એવું ઈચ્છતો હોય છે. અત્યારે જ જુઓને અત્યાચાર વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવનાર સ્ત્રીઓની કેવી મજાક ઉડાવાય છે?

સેક્સ વર્કર એની જોબના ભાગ રૂપે કપડા ઉતારે એટલે એ જોબ પર ના હોય ત્યારે તમને એના કપડાં ઉતારવાનું લાયસન્સ નથી મળી જતું. આ ભેદ આપણા લોકોના દિમાગમાં ઉતારવો મૂશ્કેલ છે.

લખનાર: ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ, સ્ક્રેન્ટન, પેન્સીલવેનિયા…

વાહનયોગ

૭૫૦ રૂપિયાની એટલાસ સાયકલ મારો પહેલો વાહન યોગ હતો. મારી કુંડળીમાં વાહનયોગ છે જ નહિ એવું જ્યોતિષીઓ કહેતા. પિતાશ્રી એમના મિત્રોમાં કોઈ જ્યોતિષ જાણતું હોય એમને કુંડળીઓ બતાવે રાખતા. હું નાનપણમાં બિનજરૂરી આવું માનતો પણ સમજ આવ્યા પછી હસવામાં કાઢી નાખતો.

પિતાશ્રી કદી સાયકલ શીખવા જવા દેતા નહિ. એમને ડર હતો કે સાયકલ શીખી આ છોકરાઓ અકસ્માત કરી હાથપગ તોડશે. એટલે હું નાનપણમાં સાયકલ પણ શીખેલો નહિ. એકવાર પ્રયત્ન કરેલો. ભાડાની સાયકલ છાનામાના લઈ આમારા બચપણના મિત્ર ભલારામ સાથે ઠીકરીયા મેદાનમાં સાયકલ શીખવા ગયેલો. ભલીયો પરપીડન વૃત્તિ ધરાવતો. કોઈને તકલીફ થાય તો એમાંથી આનંદ મેળવે. મને એક ઢાળ ઉપર લઇ જઈ સાયકલ પર બેસાડી કહે હવે રગડાવી માર સાયકલ આવડી જશે. મને સમજ ના પડી કે આનો ઈરાદો ખરાબ છે. મેં કદી સાયકલ ચલાવેલી જ નહિ તો પણ ઢાળ ઉપર સાયકલ પર બેસાડી એણે ધક્કો મારી દીધો. રમરમાટ થોડે દૂર જઈ બંદા પડ્યા અને ઢીંચણ છોલાઈ ગયા. પણ એમાંથી ભલીયાએ બહુ હસીને પુષ્કળ આનંદ મેળવ્યો. ત્યાર પછી મેં કદી સાયકલ શીખવાનો પ્રયત્ન કર્યો નહિ. મનમાં ડર ઘૂસી ગયેલો.

બહુ મોટી ઉંમરે સાયકલ શીખ્યો તે પણ પહેલેથી એના પર બેસીને ચલાવતો.. મને બીજા મિત્રોની જેમ એક પેડલ પર પગ મૂકી સાયકલ થોડી દોડાવી પછી એના પર છલાંગ મારી બેસતા કદી આવડ્યું નથી. વડોદરે ભણવા ગયો ત્યારે ભાડાની સાયકલો લઇ હું અને મિત્ર કલ્યાણસિંહ યાદવ આચાર્ય રજનીશના પ્રવચનો સ્વરૂપમ રજનીશ ધ્યાન કેન્દ્રમાં ચાલતા ત્યાં સાંભળવા જતાં. રજનીશ તો પુનામાં રહેતા પણ એમની નેવું મિનિટની કેસેટ આ લોકો મુકતા તે સાંભળવા મળતું.

માણસા રહેવા આવ્યો ત્યારે જ્યોતિષીઓની ના છતાં પહેલો વાહનયોગ ૭૫૦ રૂપિયાની સાયકલ ખરીદવાથી બન્યો. મોટાભાગના જ્યોતિષીઓ મારી કુંડળી જોઈ માથું ધુણાવતા. એમને એમાં કોઈ શક્કરવાર લાગતો નહિ. પહેલે ધનનો સૂર્ય-ચન્દ્ર, બીજે બુધ, ચોથે મંગળ, છઠ્ઠે કેતુ, દસમે ગુરુ, બારમે શુક્ર-રાહુ-શની, માંગલિક કુંડળી જોઈ જ્યોતિષીઓ ચકરાઈ જતાં. સાવ બોગસ કોઈ દરિદ્રની કુંડળી લાગતી. કોઈ સારા યોગ એમને દેખાતા નહિ. ભણવામાં લોચાલાપસી હશે, નોકરી ધંધો પણ એવો જ હશે. ધનયોગ દેખાતો નહિ. કોઈ રાજયોગ કે સારો યોગ જણાતો નહિ. વાહનયોગ પણ જણાતો નહિ, ટાંટિયાતોડ યોગ જ જણાતો. જોકે રોજ દસ કિલોમીટર દોડીને, હજાર વખત દોરડા કુદીને, ૧૦૦ બેઠકો કરી ટાંટિયાતોડ કરતો.

જ્યોતિષીઓની આગાહી ખોટી પડવાની શરુ થઈ હતી હવે ઘરમાં સાયકલ આવી ગઈ હતી. હહાહાહાહા એવામાં અમે ધંધા માટે ટાટા કંપનીની મીની ટ્રક ટાટા-૪૦૭ લીધી. મને સાયકલ સિવાય કોઈ વાહન ચલાવતા આવડતું નહિ. ડ્રાઈવરોની દાદાગીરીને લીધે મારા ભાગીદારે કહ્યું કે હવે તમે ટ્રક ચલાવતા શીખી જાવ. એટલે હું કલોલમાં એક ડ્રાઈવિંગ ક્લાસમાં ગયો. ત્યાં તુમાખીવાળા કોચ સાહેબે જુના જમાનાની ફિયાટ પર શીખવવાનું ચાલુ કર્યું. પહેલા દિવસે પ્રથમગ્રાસે મક્ષિકા જેવું કોઈ બાઈક જોડે ટકરાઈ ગયા. કોચ મારી પર ભડક્યો કહે તમને બાપજીન્દગીમાં કાર ચલાવતા નહિ આવડે. ખરેખર પહેલા દિવસે એણે ધ્યાન રાખવાનું હોય ઉલટાનો મને દોષ દેવા માંડ્યો. પછી કલોલ શીખવા જવાનું પણ બંધ કરેલું.

પણ અમારી ૪૦૭ના ડ્રાઈવરોમાં એક મહારાજ ડ્રાઈવર સારો હતો મને પરાણે એની બાજુમાં બેસાડી શીખવે. એકવાર અમે રાત્રે કેળા ભરવા ગાંધીનગર ગયેલા. મહારાજ તો કેળાં ભરાય ત્યાં સુધી ઘોરવા માટે કેબીન પર ચડી ગયો. હું નીચે બેસી રહેલો. કેળા ભરાઈ ગયા પણ મહારાજ જલદી જાગે તેમ નહોતો. કેળાંનાં વેપારી દેવીપુજક ભાઈ કહે ચાલો હવે જઈએ. મેં તો ટ્રક ચાલું કરી દીધી અને હંકારવાનું ચાલું કરી દીધું. થોડી વારે મહારાજને ટ્રક હાલવાથી જાગવાનું થયું તે એકદમ ગભરાઈને ચાલું ટ્રકે નીચે આવીને બેસી ગયો. શરૂમાં ગભરાઈ ગયેલો પણ પછી કહે ચાલવા દો હું બાજુમાં બેઠો છું. બસ પછી તો હું ય ડ્રાઈવર બની ગયો આખરે. મહારાજને બસ ચલાવવાની નોકરી મળી ગઈ. બંદા પોતે હવે ચલાવતા. એવામાં ગાંધીનગર ડેરીમાં ટેન્ડર પાસ થઈ ગયેલું. નાના ગામડાઓમાંથી નાની મંડળીઓ જે ખેડૂતો પાસેથી દૂધ ભેગું કરી મોટી ડેરીમાં પહોચાડે ત્યાંથી દૂધનાં કેન જે ૪૦ લીટરના હોય તે ગાંધીનગર ડેરીમાં પહોચાડવાનું શરુ થયું.

ડ્રાઈવરો છુટા થતાં હવે ટ્રક હું જ ચલાવતો હતો. ચારેક મહિના થઈ ગયેલાં પણ મારી પાસે લાયસન્સ નહોતું. ભાગીદાર આમારા ભઈલા ઘનુભા કહે યાર લાયસન્સ લઇ લો કશું થશે તો વીમો નહિ પાકે. ૪૦૭ લઈને જ ટેસ્ટ આપવા ગયેલો. ટેસ્ટ પત્યા પછી આર.ટી.ઓ. ઇન્સ્પેક્ટર કહે કેટલા મહિનાથી ચલાવો છો? સાચું કહેજો. મેં હસતા હસતા કહ્યું ત્રણેક થયા હશે. મને કહે તમારી બેધડક સ્ટાઈલથી ખબર પડી ગયેલી કે જુના ડ્રાઈવર લાગો છો, પણ આવું નો કરાય ગેરકાયદેસર કહેવાય.

ડેરીમાં એકવાર કશું કામ હશે તે સ્ટોર પર બેસતા ક્લાર્ક કહે મારું સ્કુટર લઇ જાઓ. મેં કહ્યું મને સ્કુટર નથી આવડતું. તો હસવા માંડ્યા. ટ્રક ચલાવો છો ને સ્કુટર નથી આવડતું? મેં કહ્યું ખરેખર નથી આવડતું. હું સાયકલ પરથી સીધું ચારચક્રી શીખેલો. કોઈ સાયકલ શીખે પછી લુના જેવા મોપેડ શીખે પછી સ્કુટર શીખે પછી બાઈક શીખે પછી કાર ચલાવે પછી ટ્રક ચલાવે. મારે ઊંધું ચાલતું હતું. સાયકલ પછી ટ્રક, પછી સન્ની જેવું મોપેડ પછી બાઈક ચલાવતો થયેલો અને પછી ક્યારેક સ્કુટર ચલાવેલું. બાઈકની કોઈ પ્રેક્ટીશ હતી નહિ અને બજાજ કાવાસાકી ખરીદી પોલો ગ્રાઉન્ડમાં ચાર ચક્કર મારી સીધો ઘેર. બાઈક પર બરોડાથી છેક માણસા સુધી ચક્કર મારેલા.

ખેર પાછા આગાહી પર આવીએ. મારા શ્વસુર અમેરીકા સેટ થયા એટલે મને ખબર હતી કે વહેલી મોડી ફાઈલ મુકાશે. એક મિત્ર જેવા જ્યોતિષને મારો હાથ અને જન્માક્ષર બતાવી પૂછ્યું કે અમેરિકા જવાશે કે નહિ? મને કહે કોઈ કાળે નહિ જવાય, નસીબમાં કોઈ રેખા જ નથી. હાથમાં કહેવાને બદલે નસીબમાં કહી બેઠેલા. મેં કહ્યું રેખા આપણને બહુ ગમતી નથી બચ્ચનને ગમતી હશે, આપણને મોટા ગાલવાળી માંજરી આંખોવાળી રાખી ગમે છે, પણ દાઢી વગરનો સરદારજી(ગુલઝાર સાહેબ) એને બથાવી ગયો છે. મેં કહ્યું યાર સસરા અમેરિકા છે ફાઈલ મુકવાના જ છે. તો કહે ગમે તે હોય લોચા પડશે નહિ જવાય, કોઈ વિદેશ યોગ જ નથી.

ત્રીજીવારની પ્રેગનન્સી વખતે માણસામાં ખેતી કરતો હતો. વાહનમાં ઘરમાં ખાલી સાયકલ જ હતી. માઢમાં બે મિત્રોના ઘેર મહેન્દ્ર-જિપ હતી. પણ જે મોડી રાત્રે વેણ ઉપડી તે સમયે એકેય જિપ હાજર નહિ. સ્કુટર ધરાવતા મિત્રો પણ ગેરહાજર. ગામમાં રીક્ષાઓ પણ બહુ ઓછી, તે પણ અર્ધીરાત્રે કોણ જાગે? શ્રીમતીને સાયકલ પર બેસાડી સાયકલ મારી મૂકી પરમાર સાહેબના દવાખાને. બે દીકરા તો હતા, ત્રીજી દીકરી આવે તો સારું એવી અદમ્ય આશા પર પાણી ફેરવતા ડૉ.નૌતમબા જાડેજા આવી ને કહે દીકરો છે.

ગાંધીનગરમાં ક્યારેક ટાટા-૪૦૭માં શ્રીમતીને બેસાડી શાકભાજી લેવા જતો તો ક્યારેક પેલી એટલાસ સાયકલ પર બેસાડીને જતો. કાયમ શાક લેવા જઈએ એટલે પરિચિત થઈ ગયેલા શાકવાળા ભાઈઓ બહેનોને નવાઈ લાગતી.

જે જે યોગ નહોતા નસીબમાં તે અનાયાસે કહો કે મહેનતને લીધે કહો પ્રાપ્ત થયા. વિદેશયોગ પણ બન્યો. પહેલી કાર જૂની વપરાયેલી નિશાન હતી. પછી વાહનયોગની કોઈ નવાઈ રહી નહિ. પણ પેલી એટલાસ પાછળ કે કાવાસાકી બજાજ પાછળ વહાલસોઈને બેસાડી શાક લેવા જતાં, તે પાછળ ચીપકીને બેઠી હોય, કમરમાં ગલીપચી કરતી હોય, એની ભીની માદક મહેંક જિંદગીને તરબતર કરતી હોય એની જે મજા હતી તે આજની મોંઘી કારમાં પણ આવે નહિ.

મહેંક માટીની માણવા અમે સૌ નીકળ્યાં,

મૂળ ઉખડ્યાની પીડા ઓછી કરવા નીકળ્યાં.

દર બે વર્ષે ઉત્તર અમેરિકાની ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા ગુજરાતી ભાષાનું સાહિત્ય સંમેલન ભરાય છે. લગભગ સપ્ટેમ્બર મહિનામાં ભરાતું હોય છે. તે ગઈકાલે સમાપ્ત થયું, હવે ફરી બે વર્ષે ભરાશે તેની રાહ જોવાનું અત્યારથી ચાલું થઈ ગયું. અમેરિકાના વ્યસ્ત જીવનમાં સમરસિયા મિત્રોને મળવાનો સાથે બેત્રણ દિવસ રહેવાનો એકમાત્ર આ પ્રસંગ બે વર્ષે આવે છે. ઘણા મિત્રોનું સૂચન હોય છે કે દરવર્ષે આ સંમેલન ભરાવું જોઈએ.

મેં તો મહિના અગાઉથી પહેલી ઈ-ટપાલે જ મારો આગવો કક્ષ દૂરભાષ સેવા દ્વારા નોંધાવી દીધેલો. સ્થાનિક સર્જકોની અભિવ્યક્તિનો કાર્યક્રમ ત્રીજા સમાપન દિવસે હોય છે તેનું સંચાલન શ્રી અશોક વિદ્વાંસ દ્વારા થતું હોય છે, એમને મારી વાર્તા પણ ઈ-ટપાલ દ્વારા મોકલી દીધેલી. એક લેખ પણ મોકલેલો. કારણ લેખ લખવામાં આપણી માસ્તરી છે, વાર્તા લખવામાં નહિ અને કવિતા લખવામાં જરાય નહિ. અશોકભાઈનો ઉત્તર આવ્યો કે વાર્તા રાખીએ તેમાં મજા આવશે, પણ સાત/આઠ મિનિટમાં પઠન પૂરું થઈ જાય તો યોગ્ય કહેવાય. મેં એના માટે જરૂરી અભ્યાસ પણ કરી લીધો. જેથી બીજા સાથી મિત્રોનો સમય ખાઈ ના જાઉં.

ઘણીવાર એવું થાય કે જરૂરી સામાન, કપડાં, દાઢીકતરણ માટેના સાધનો બધું લઈએ ત્યાં દંત શુદ્ધિકરણ માટેની કચકડાની દંડી ભૂલી જઈએ અને તે લીધી હોય તો ફીણ ઉપજાવતું દંતમંજન ભૂલી જઈએ. છતાં બધું યાદ કરી કરીને લીધું મારા ચારચક્રી વાહન જિપમાં બેસી હંકારવાનું ચાલું કરી દીધું બે માઈલ જઈને યાદ આવ્યું કે જે વાર્તા મારે પઠન કરવાની હતી તે મુદ્રણ કરેલા પાના જ ઘેર ભૂલી ગયો છું. હહાહાહા મિત્રોને મળવાની તાલાવેલી એવી હતી કે ઉતાવળા સો બહાવરા ન્યાયે હું જ ભૂલકણો સાબિત થયો. વાહન પાછું લીધું ઘેર ફટાફટ વાર્તાના કાગળો લઈને પાછી હંકારી મૂકી નવા જર્સી તરફ. અરે ભાઈ હું પેન્સીલવેનિયાના સ્ક્રેન્ટન શહેરમાં રહું છું તે નવા જર્સી તરફ જ હંકારું ને? ગામ પહેલો પહોચી જઈને નોંધાવેલા કક્ષની કૂંચી લઈ અકાદમીના મેજ પર જઈ મારું આગમન પણ નોંધાવી દીધું જે જરૂરી હોય છે.

આ કક્ષને શયનકક્ષ પણ કહેવાય એમાં શરમાવાનું નહિ. જોકે શયન એકલા જ કરવાનું હોય મોટાભાગે અને મોટાભાગનાને. છતાંય મને એક કક્ષમા બે પલંગ આપેલા. તે જોઈ હસવું પણ આવેલું. બારીના પડદા ખોલી નીચે જોયું તો અંગ્રેજી ઉભા ઘાટનો ટોપો પહેરેલ એક ભાઈ જોયા. એમની મોટી પૈડાવાલી સંદૂક ઉતારી સવળા ફર્યા ને હૈયામાં હરખના વાવાઝોડા ઉમટ્યા. અરે આતો મારા ભઈ અજય પંચાલ. આવો ટોપો તો એ એકલા જ પહેરે છે આમારા સ્નેહીઓમાં. થયું હવે મજા આવશે સરસ સાથ રહેશે. મેં તરત દુર્ભાષ યંત્ર કાઢી ઘંટડી મારી, એમણે એમનું ગતિશીલ હળવું દુર્ભાષ યંત્ર કાઢ્યું ઉત્તર આપવા. મારો અવાજ સાંભળી તે પણ ખુશ ખુશાલ.

હાથપગ ધોઈ જરા તાજામાજા થઈ પરિચિત મિત્રો સાથે ગામગોઠડી ચાલું થઈ ગઈ. નાનોભાઈ દિલીપ ભટ્ટ એની ચાકોફીની મોટી મોટી સ્ટીલની નળવાલી ટાંકીઓ લઈ ચા કોફીની સેવા માટે સહકુટુંબ હાજર હતો તે જોઈ હરખના વાવાઝોડા સાથે સુનામી આવવા માંડ્યા.

અકાદમીના પ્રમુખશ્રી રામભાઈ મળ્યા. સાહિત્યના રસિયા બેપાંચ મિત્રો વડે શરુ થયેલી ગોઠડી આજે ગામની ભાગોળે ઉભેલા મસમોટા વડલા જેવી સાહિત્ય અકાદમીમાં પરિવર્તન પામી હોય તો એનું શ્રેય શ્રી.રામભાઈ ગઢવીને જાય છે. બધામાં એ વહીવટીય ક્ષમતા હોતી નથી ભલે બીજી બાબતોમાં ગમે તેટલા હોશિયાર હોય. રામભાઈની સાહિત્ય સાથે સાહીત્યકારોની સમજ, સાથે વહીવટીય ક્ષમતા બધું ભેગું થાય ત્યારે ઉત્તર અમેરિકાની ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી જેવી સંસ્થા રચાય છે, વિકસે છે, વૃદ્ધિ પામે છે અને અમારા જેવા મૂળ ઉખડ્યાની પીડા ભોગવતા મિત્રો ભેગા થઈ એકબીજાને રાહતનો મલમ લગાવતા હોય છે. દેશમાંથી આવેલા મહેમાનો કલાકારો, લેખકો, કવિઓ એમની સાથે માટીની મહેંક લેતા આવતા હોય છે તે માણી ફરી પાછા તાજામાજા થઈ જતાં હોઈએ છીએ. શ્રી. રામભાઈ સાથે દર્શન ઝાલા, આશિષ દેસાઈ અને રથિન જેવા સૈનિકોની સરસ ફોજ છે. આશિષ દેસાઈ બહુ સારા ગુપ્ત મિમિક્રી કલાકાર છે. એમની આ કલાની બહુ લોકોને જાણ નથી. તે એક રીતે સારું પણ છે. જોકે અમને એમણે ખૂબ મનોરંજન કરાવેલું તે ભૂલાય તેમ નથી.

ભાષાવિજ્ઞાની બાબુ સુથારને હું ત્રણેક સંમેલનથી જોઉં છું સાંભળું પણ છું પણ આ વખતે ચહેરાચોપડીએ અમને વધુ નજીક આણ્યા છે. એટલે એમને મળવાની ખાસ ઈચ્છા હતી. એમની અને મારી ભેગી પાડેલી છબી ચહેરા ચોપડીમાં મુકતા એક મિત્રે પ્રતિભાવ આપેલો કે તમે ધન્ય થઈ ગયા બાબુભાઈ સાથે છબી પડાવી જોડે બેસવા મળ્યું. મેં જવાબ આપ્યો કે બાબુભાઈ પણ ધન્ય બન્યા છે મારી જોડે બેસી. હહાહાહા.. બાબુભાઈએ દેશમાંથી પધારેલા મહેમાનો શ્રી રમણ સોની, શ્રી મણિલાલ, શ્રી ઈલા આરબ મહેતા, શ્રી સુમન શાહ, શ્રી મુકેશ જોશી વગેરેની બહુ સરસ ઓળખાણ આપી.

રાત્રે ‘શબ્દ સૂરની પાંખે અમે ગીત ગગનનાં ગાશું’ અન્વયે અમર ભટ્ટ, જાહ્નવી, હિમાલીને સાંભળી ખૂબ મજા આવી. સંચાલન મુકેશ જોશીનું હતું. મુકેશ જોશી એકદમ હળવાશથી સંચાલન કરે છે. ત્રાજવે તોળેલું સંચાલન કહી શકાય. રમૂજ પણ માપની, એમનો સમય લે તે પણ માપનો. મને પહેલાના અતિશય વાચાળ, ઘોંઘાટીયા સંચાલકોના સંચાલનનો પણ અનુભવ છે. જાહ્નવી સરસ ગાય છે તો હિમાલીએ આલાપ અને હરકતોમાં રંગ જમાવેલો. અમર ભટ્ટની તો વાત જ નો કરાય.

બીજા દિવસે મુખ્ય મહેમાન શ્રી રમણ સોનીનું ઉદબોધન હતું વિષય હતો ગુજરતી સાહિત્યનો વર્તમાન અને પહેલા યુગનું સ્મરણ. પછી ગુજરાતી કાવ્યસમૃદ્ધિનો સંગીત સભર અનુભવ અમર ભટ્ટે કરાવ્યો. પછી પ્રથમ બેઠક નવલકથા અને નવલકથાકાર વિશેની હતી. જોકે આ બેઠક હું ચુકી ગયો કારણ મારે મિત્ર જય વસાવડાને નવા જર્સીના એડીશનથી લઈ આવવાના હતા. એ કામ મેં જાતે મારા માથે લીધેલું. એનું મુખ્ય કારણ જય એકવાર સંમેલનના સ્થળે આવી જાય પછી અમને મિત્રોને કોઈ એકલા પડવા ના દે, વાત કરવા ના દે. એ દેશમાં તો લોકપ્રિય છે જ અહિ પણ એટલો જ લોકપ્રિય એટલે બધાને એની સાથે વાત કરવી હોય એમાં મારો ચાન્સ ના લાગે. એટલે જયે જ સૂચવેલું કે અહિ આવી જાઓ તો શાંતિથી વાતો થશે. જય સાથે ગરબા કિંગ ચેતન જેઠવા પણ મળ્યો. એ મારો ચાહક હશે તે મને ખબર નહોતી. અગણિત મિત્રો મને ચુપચાપ વાંચે છે. જાહેરમાં કશું બોલતા નથી કે પ્રતિભાવ આપતા નથી. દમ્ભીસ્તાનની પાખંડી માયાજાળમાં અટવાયેલા મૂક ચિત્કાર કરતા લોકોની જીહ્વા હું છું. એ લોકો કશું બોલી શકે તેમ નથી. બોલે તો વીંખાઈ જાય તેમ છે.

ચેતન જબરો ઉત્સાહી ઉર્જાથી ભરેલો. દેશમાંથી આવેલા મહેમાનોમાંથી ભાગ્યે જ જોવા જાય એવા જોવા જેવા મહત્વના સ્થળો એકલો એકલો જોઈ આવ્યો. જયભાઈ જોડે અંગત વાતો કરતા કરતા પાછા સંમેલન સ્થળે આવી ગયા. અમે આવ્યા ત્યારે શ્રી.અપૂર્વ આશર ડિજિટલ ટેકનોલોજી અને પુસ્તકોનું ભવિષ્ય વિષે દ્રશ્ય શ્રાવ્ય માહિતી આપતા હતા. પછી એ જ વિષય પર બાબુભાઈએ મનનીય પ્રવચન આપ્યું.

ચા/કોફી વિરામ સમયે કે ભોજન સમયે જ ખરી મહેફિલ જામતી હોય છે. જયભાઇએ નેહલ ગઢવી અને સુભાષ ભટ્ટની ઓળખાણ કરાવી. નેહલ તો ચહેરા ચોપડીને કારણે મિત્ર હતી પણ ઝેન અને સુફી ફિલોસોફીના જબરા અભ્યાસુ સુભાષભાઈને મળીને અનહદ આનંદ થયો. મને ચુપચાપ વાંચવામાં નેહલ પણ આવી જાય છે. આ નેહલ મંદબુદ્ધિના બાળકોની શાળામાં જોબ કરે છે પણ એ આ બાળકો વિશે ઉલ્લેખ કરે ત્યારે જે ભાવથી મારા છોકરાં શબ્દ વાપરે એટલે ખ્યાલ આવી જાય કે જોબ નામ તો ખાલી દુનિયાને કહેવા બાકી પોતાના પરિવારને સાચવવા જાય છે. સુભાષ ભટ્ટ જેવા ઝેન્સુફીનો સાથ હોય તો આવા બોધિસત્વ ધરાવતા કરુણામય વ્યક્તિત્વનો જનમ થાય.

ત્રીજી બેઠક કવિતા વિશ્વની નવી તારિકાઓ શ્રી જયશ્રી મર્ચન્ટ, શ્રી નંદિતા ઠાકોર, શ્રી દેવિકા ધ્રુવ અને શ્રી રેખા પટેલ વગેરેની હતી. એમના સર્જનનો લહાવો માણ્યો. રેખા પટેલને તો હું વર્ષોથી ઓળખું છું. કવિતાઓ સાથે વાર્તાઓ પણ લખે છે. નંદિતા બહેન ચહેરા ચોપડીમાં હમણાં જોડાયા છે અમારી સાથે.

બાબુભાઈ સાથે સમય મળે ગોષ્ઠી ચાલતી હોય છે. અજય પંચાલ અને હું સતત સાથે જ હોઈએ છીએ. હવે નિકિતા વ્યાસ પણ જોડાઈ ગયા છે. નીકી મારી નાની બહેન જેવી સમજો. રોબર્ટવુડ હોસ્પીટલમાં કામ કરે છે. મારા શ્રીમતી મૃત્યુ સમીપે તે જ હોસ્પીટલમાં હતા ત્યારે નિકિતા સમય મળે તરત આવી જતાં અને મને ભાંગી પડતો અટકાવી રાખતા. મેટાસ્ટેસીસ કેન્સરનો કોઈ ઉપાય નથી. ૫૧ વર્ષની ઉંમરે ૩૫ વર્ષ સાથ આપી એના કરતા જૂની ઓળખાણ છતાં જાનેવાલે ચલે ગયે રુકે નહિ. પણ એવા કપરા સમયમાં નીકીએ જે માનસિક હિંમત અને ટેકો આપેલો તેનું ઋણ કદી ચૂકવાશે નહિ.

રાત્રે નાટ્ય સંધ્યામાં શૈલેષ ત્રિવેદી અને રૂપલ ત્રિવેદીએ ભવાઈ ભજવી તે અદ્ભુત હતું. પછી ગમી તે ગઝલ અમર ભટ્ટ, જાહ્નવી અને હિમાલીને સાંભળ્યા. ત્રીજા દિવસે તો સમાપન હોય એટલે જે મિત્રો ઝડપાય તેમને ઝડપી લેવાના બને એટલું સાનિધ્ય માણી લેવાનું તસવીરો ખેંચી લેવાની યાદગીરી રૂપે. સ્થાનિક સર્જકોનો આજે વારો હતો. કવિતા વાર્તા જે લખ્યું હોય તે પઠન કરવાનું હતું. અહિ સમયની મર્યાદા હોય છે. બધાને સરખો ચાન્સ આપવાનો હોય છે. જોકે આપણે ભારતીયો સમયની બાબતમાં એટલા સભાન હોતા નથી. બીજાનું જે થવું હોય તે થાય પણ મારી કહેવાનું ખંજવાળ પૂરી કરવાની એટલે કરવાની. આ કોઈ મહેફિલ તો હતી નહિ કે તમારી કવિતાઓની પંક્તિઓ વારંવાર દોહારવાની હોય? પાછળ બીજા કાર્યક્રમ પણ બાકી હતા. છતાં ઘણા મિત્રોએ સમય આરામથી આરોગ્યો. મને આવું બધું જોઈ ગુસ્સો આવે પણ મને ગુસ્સો આવે એટલે હું હસવાનું ચાલું કરું છું. એક સર્જકે તો ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીનું હિન્દી સાહિત્ય અકાદમીમાં પરિવર્તન કરી નાખ્યું. હહાહાહા મને થયું બેફામ સમય આરોગતા મિત્રો મારા ભાણામાં સમય આવવા નહિ દે પણ પછી નસીબજોગે મારો વારો આવ્યો ખરો. ત્યારે મંચ પરથી મને કહેવાનું મન થયેલું કે હિન્દી સાહિત્ય અકાદમીમાં આપ સર્વેનું સ્વાગત છે. પણ પછી થયું જવા દો યાર. શરૂમાં મારી વાર્તાનું શીર્ષક કહેવાનું જ ભૂલી ગયો હતો. મારી વાર્તા પણ મેં ઝડપથી વાંચી નાખી. મારે બીજા મિત્રોનો સમય ખાવો નહોતો. ઊંચું જોવાનો પણ સમય બગાડતો નહોતો એટલો ગુસ્સો આવેલો. હહાહાહાહા .. શ્રોતાઓ વચમાં વચમાં હસતા હતા તે સાંભળતો હતો. મારી વાર્તા બધાને બહુ ગમી. શ્રી રમણ સોની સાહેબ અને મણીભાઈ સાહેબે ખાસ મને પાસે બોલાવીને શાબાશી આપી. મસ્તિષ્કમાં સુખ અર્પતા રસાયણોનો ધોધ છૂટ્યો.

ત્યાર પછી મુકેશ જોશી, અનીલ ચાવડા અને તુષાર શુક્લની કવિતાઓનો દોર ચાલ્યો. અનીલ ચાવડાએ મંચ ગજવી નાખ્યો. તો તુષારભાઈ એમની સૌમ્ય વાણીમાં બધાને રસતરબોળ કરી નાખ્યા. તુષારભાઈએ એક દીકરીની પિતા પ્રત્યેની લાગણી વર્ણવતું કાવ્ય રજુ કરેલું ‘પપ્પા તમારે મુકવા આવવાનું નહિ’ સાંભળી મારી આંખો ભરાઈ આવેલી.

છેલ્લે સુભાષ ભટ્ટ, નેહલ ગઢવી અને જય વસાવડાની પ્રેમ ગોષ્ઠી હતી. સુભાષભાઈએ એમના ઘરનું નામ સરાઈ રાખ્યું છે. સરાઈ એટલે લોજ જેવું લોકો આવે રાત રહીને જતાં રહે. સુભાષભાઈ ૪૦ વખત હિમાલય ગયા છે. એમનો એક પગ હિમાલયમાં અને બીજો પગ ભાવનગર એમની સરાઈમાં હોય છે. એમણે બનારસ વિષે પુસ્તક લખ્યું છે. શહેરનો પણ એક આત્મા હોય છે. એની આગવી સુગંધ હોય છે. સુભાષભાઈ સુફી અને ઝેન ફિલોસોફીના બહુ મોટા જ્ઞાતા છે. અને એ રીતે જ જીવે છે. નેહલ મંદબુદ્ધિના બાળકોની સ્કૂલમાં સેવા આપે છે. એ મંદબુદ્ધિના બાળકો માટે મારા છોકરાં શબ્દો વાપરે છે એટલે સમજાઈ જાય એના આત્માની ઊંચાઈ. સ્વભાવની રીતે જોઈએ તો સુભાષભાઈ અંતરમુખી છે, મારું પણ એવું જ છે. મને મારા પુસ્તકો પાસે હોય તો મહિનાઓ સુધી એકલો પડ્યો રહું. મને યાદ છે હું એકવાર ટ્રેનમાં બેંગ્લોર ગયેલો. સાથે થોડા પુસ્તકો હતા, માસિક અને અઠવાડિક હતા. ૩૬ કલાકે બેંગ્લોર પહોચેલો પણ બાજુવાળા જોડે મેં વાત ભાગ્યેજ કરેલી. હું ટોળાનો માણસ છું નહિ, એટલે હું ટોળા માટે લખતો પણ નથી. હું mass માટે નહિ ખાસ માટે લખું છું.

જય, સુભાષભાઈ અને નેહલે જલસો કરાવી દીધો. સંમેલનનું સમાપન નેહલે એની આગવી રીતે કર્યું. છેલ્લે ભોજન પછી બધાને છુટા પડવાનું હતું. ઘેર જવાની કોઈને ઉતાવળ હોય એવું લાગતું નહોતું. બને એટલી વાતો કરી લેવાઈ હતી. ફોટા પાડી લેવા હતા. મેં અને અજયભાઈએ પણ બને એટલા મિત્રો સાથે ફોટા પાડી લીધા પડાવી લીધા. ભોજન સમયે અનેક મિત્રો મારી પીઠ થાબડી ગયા કે તમારી વાર્તા મજાની હતી. હું જાણતો ના હોઉં એવી ખૂબીઓ એ મિત્રો કહી ગયા ત્યારે મને ખબર પડી કે મેં સારી વાર્તા લખી છે. એટલે હવે થાય છે કે વાર્તાઓ લખી મિત્રો પર ત્રાસ વર્તાવવાનું શરુ કરવું પડશે. છેલ્લે અજય પંચાલ અને હું છુટા પડ્યા ત્યારે મનમાં એક પ્રકારની ઉદાસી છવાઈ ગયેલી. ત્રણ દિવસ અમે હસાહસ જ કરેલું. મસ્તિષ્કમાં સુખ અર્પતા રસાયણો હવે સામાન્ય થતાં જતાં હતા કદાચ એની ઉદાસી લાગતી હશે.

“સંજુ”

ફિલ્મ સ્ટાર સંજય દત્તનાં જીવન કવન ઉપર બહુ સારી ફિલ્મ બની છે. એના પિતા સુનીલ દત્તના અમે બહુ મોટા ફેન હતા. એની માતા નરગીસ દત્તના પણ એટલા જ ફેન હતા. આપણા તદ્દન જાતિવાદી રૂઢીચુસ્ત સમાજમાં ભલે હિંદુ હોય છતાં પોતાના કરતા જુદી જ્ઞાતિમાં પરણવું એ એક બહુ મોટી ભૂલ ગણાતી હોય ત્યાં એમના સંતાનોને માથે તો બાકીનો સમાજ કાયમ માટે વર્ણશંકરની ટીલી ચોટાડી દેતો હોય છે અને એમનું જીવવું ભારે કરી દેતો હોય છે. બિચારા એવા બાળકો ઘરમાં કશું કહી શકે નહિ અને મનોમન ભારે વ્યથા અનુભવતા હોય છે. એમાંય સંજય દત્ત તો વળી હિંદુ બાપ અને મુસ્લિમ માતાનું સંતાન એણે જે વ્યથા ઘર બહાર નીકળતાં વેઠી હશે તે તો તેજ જાણે.

ફિલ્મ ઉદ્યોગના લોકો એ બાબતમાં ખરા સેક્યુલર કહેવાય કે નાતજાતમાં માને નહિ. જોકે અતિશય ધનાઢ્ય હોવાથી એમને બહુ પડી પણ ના હોય અને લોકો જખ મારીને રીસ્પેક્ટ આપે પણ ખરા.

સંજય દત્તનું જીવન ખુદ એક પ્રેરણાદાયી છે. અમીર બાપની બગડેલી ઓલાદનું ઉત્તમ ઉદાહરણ તો હતો જ. પણ છતાંય એક યોદ્ધાની જેમ તમામ બુરી આદતો સામે લડીને એમાંથી બહાર પણ નીકળ્યો. એક બીડી, સિગરેટ કે ચા છોડવું લોકોને ભારે થઈ જતું હોય છે ત્યાં દુનિયાના તમામ ડ્રગ લઇ ચુકેલો એમાંથી મુક્ત થયો એના જેવી બીજી મોટી કઈ પ્રેરણા આજના યુવાનો એના જીવનમાંથી લઇ શકે?

ગઈ કાલે સંજુ જોઈ યે શેર કી આંખે બાર બાર બરસ પડી. રણબીર કપૂર લાજવાબ. કદાચ સંજય દત્ત ખુદ સંજુના પાત્રમાં રણબીર જેવો અભિનય કરી શક્યો ના હોત. અરે ભાઈ આખિર ડીએનએ કિસકે હૈ? પૃથ્વીરાજ કપૂર, રાજકપૂર, ઋષિકપૂરના કે નહિ? આપણે કોઈ ફિલ્મ વિવેચક નથી, બસ ગમી એટલે ગમી અને એમાંથી કશું નકારાત્મક શીખવા જેવું મળે એવું પણ ના લાગ્યું.

કોઈ અભિનેતા માટે અહોભાવ હોય એટલે એનું કામ સારું જ લાગે એવું બનતું હોય છે. પરેશ રાવલ બહુ સારા અભિનેતા છે. પણ અહિ મને પરેશ રાવલ, પરેશ રાવલ વધુ લાગ્યા સુનીલ દત્ત જેવા ભાગ્યેજ લાગ્યા. સુનીલ દત્તની બહુ ફિલ્મો જોઈ છે. એમની ચાલમાં એક અદ્ભુત ખુમારી હતી, એક છટા હતી. એમની આંખોમાં જબરો કડપ દેખાતો. ઘરમાં જોકે દત્ત સાહેબ એવો અભિનય કરતા ના હોય તે સ્વાભાવિક છે પણ દરેક અભિનેતાની કુદરતી જીવનની આગવી છટા એના અભિનયમાં આવી જઈને એની આગવી ઓળખ ઉભી કરતી હોય છે.

રાજકુમાર તો મલાડમાં પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર હતા. એમની કોર્ટમાં એન્ટ્રી જોઇને કોઈ દીર્ગદર્શકે એમને પહેલો રોલ આપેલો. પ્રાણ સાહેબની લાહોરમાં પાન ખાઈને પિચકારી મારવાની અદા જોઈને કોઈ એમને ફિલ્મોમાં ખેંચી લાવેલું. તમારી ચાલમાં ખુમારી, બોલવાની છટા બધું નેચરલ હોય છે. એક આડ વાત અમારા મિત્રોનો એક બહુ મોટો સમૂહ માનતો કે ભારતીય ફીલ્મોમાં ટીપીકલ ચંબલ ટાઈપ ડાકૂના પાત્રમાં બહુ બધા અભિનેતા આવી ગયા જેવા કે અમિતાભ બચ્ચન, દિલીપકુમાર, ફીરોજખાન, વિનોદ ખન્ના, કબિર બેદી, પ્રાણ પણ સુનિલદત્તની તોલે કોઈ ના આવે.

એ બાબતમાં રણબીરનું કહેવું પડે ઘણીવાર તો એવું લાગતું કે અસલી સંજય દત્ત જ છે. સંજયની તમામ ચાલઢાલ અને હલનચલનનો એણે બાખૂબી અભ્યાસ કર્યો હોવો જોઈએ.

નરગીસજીની બહુ ફિલ્મો જોઈ છે. એમના અભિનયમાં એક રમતિયાળપણું હતું. મનીષા કોઈરાલાએ એ લાવવા સારો પ્રયત્ન કર્યો છે. એ ખુદ કેન્સરની શિકાર છે. ગુજરાતી ભાષામાં કહીએ તો અનુષ્કા હવે ગિલીન્ડર થઈ ગઈ છે. હહાહાહા! મતલબ એના કામમાં કશું કહેવા જેવું છે નહિ. અને કમલી તો કમલી અદ્ભુત અભિનય વડે છવાઈ ગયો.

સંજયનું જીવન જાણે એક કરુણાંતિકા જોવા બેઠા હોઈએ, ખબર હોય અંત ભારે દુખદ હશે અને અચાનક કરુણાંતિકા સુખાન્તિકામાં ફેરવાઈ જાય એવું. ફિલ્મ પણ એવી જ બનાવી છે ક્યારે આંખો વરસી પડે અને ક્યારે હસી પડે ખબર ના પડે. રાજકુમાર હિરાણી દીર્ગદર્શકોમાં રાજકુમાર.

મેં તો ગુજરાતીમાં કોઈ સાયકાયટ્રીસ્ટ ના લખે તેટલું બ્રેન કેમિસ્ટ્રી વિષે લખ્યું છે. મને ખબર છે બ્રેનમાં એકવાર બચપણમાં જે હાર્ડ વાયરીંગ થઈ જાય છે, જે પાથવે બની જાય છે, જે સર્કિટો બની જાય છે તે આજીવન સેવા આપતી હોય છે. એના પર જ ચાલવા મજબૂર કરતી હોય છે. એ સર્કિટો ભૂસી નવી બનાવવી સહેલી નથી. નવા પાથવે, નવી પગદંડીઓ બનાવવી સહેલી નથી. એટલે તો એક ચા નથી છૂટતી, એક તમાકુનો માવો મસાલો છૂટતો નથી, એક સિગરેટ છૂટતી નથી ભલે કેન્સરમાં જીવ જાય. બ્રેનમાં નવી પગદંડીઓ બનાવી એના પર ચાલી નીકળવા અદ્ભુત સામર્થ્ય જોઈએ તે કોઈ ગ્રેટ ગાંધીમાં હોય છે કે પછી કોઈ સામાન્ય સંજુમાં હોય છે.

“કુછ તો લોગ કહેંગે, લોગોકા કામ હૈ કહેના”..

:- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ, સ્ક્રેન્ટન, પેન્સિલવેનિયા.

આસ્તિકોના ‘અ’ કારમાં નાસ્તિકોના ‘ન’ કારમાં  – ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ, સ્ક્રેન્ટન, પેન્સિલવેનિયા.

ઉત્તરાખંડ કેદારનાથમાં કાળો કેર વર્તાઈ ગયો. હજારો યાત્રીઓ ફસાઈ ગયા અને હજારો મૃત્યુ પણ પામ્યા. કુદરત કુદરતનું કામ કરતી હોય છે. એની વચમાં આસ્તિક આવે કે નાસ્તિક બધાને અસર થઈ જતી હોય છે. સુનામી આવે ત્યારે આસ્તિક નાસ્તિક બધા સાથે જ તણાઈ જતા હોય છે. તમે આસ્તિક છો કે નાસ્તિક કુદરતને કશો ફરક પડતો નથી. કહેવાતા નાસ્તિકો ખુશ થવા લાગ્યા કે લે ભગવાનને મળવા ગયો હતો, લે લેતો જા.. એક ભાઈએ ફેસબુકમા રહેલા ગુજરાતી લેખક મંડળમાં ભગવાન તો ઠીક એની માને ગાળો દેતી કવિતા લખીને મૂકી દીધી.

આસ્તિક તો ઈરેશનલ થિંકિંગ કરતા હોય છે તે તો સમજાય તેવું છે, પણ કહેવાતા નાસ્તિકો પણ ઈરેશનલ થિંકિંગ કરતા હોય છે. જો ભગવાન છે જ નહીં તો તમે ગાળો કોને દો છો ? ભગવાનને માનનારા અને ભગવાનને ભાંડનારા બંને મનમાં ભગવાન છે તે સીધું સાદું લોજિક છે. જે નથી એને ગાળ દેવાનો કોઈ અર્થ ખરો ? વળી પાછી એની માને ગાળ દેવાનો મતલબ ભગવાન કોઈ વ્યક્તિ પણ બની ગયો. વળી કોઈએ વિરોધ ઉઠાવ્યો કે માતાને શું કામ? માને બદલે પિતા શબ્દ વાપરવાનો હતો. મતલબ ભગવાનના પિતાને ગાળ દેવી જોઇતી હતી. સ્ત્રીઓનું શોષણ સમાજ સદીઓથી કરતો આવ્યો છે તો હવે પિતાને ગાળ દો.. ભગવાનના પિતાને ગાળ દો કે માતાને ગાળ દો કે ભગવાનને ભજો દરેક વખતે ઈશ્વરનો સ્વીકાર તો છે જ.

કેદારનાથ ટ્રેજેડી બચાવ કાર્યના ફૂટેજ હું ટીવી ઉપર જોતો હતો. એક પત્રકાર આર્મીના હેલિકૉપ્ટરમાં બેઠો હતો સામે કોઈ નાનો છોકરો અને કોઈ વૃદ્ધ વડીલ બેઠાં હતા. પત્રકાર પેલાં છોકરા સામે માઇક ધરીને રાબેતા મુજબ પૂછતો હોય છે કે ‘કૈસા લગ રહા હૈ?’ આપણા મૂરખ પત્રકારો ગમે તેવી પરિસ્થિતિ હોય ‘કૈસા લગ રહા હૈ?’ પહેલું જ પૂછી લેતા હોય છે. પેલો છોકરો બે હાથ જોડી લગભગ રડવા જેવો ‘હે ભગવાનજી આપકો થેંકયૂ બોલના ચાહતા હું આપને મુજે બચા લીયા’, પછી લાગે છે કે કંઈક અધુરુ છે તો કહે છે આર્મીવાલો કો થેંકયૂ બોલના ચાહતા હું. મને થયું બાળક છે જીંદગીમાં જે જોયું હોય તે જ બોલવાનો છે. પણ સવાલ એ છે કે તને એકલાંને બચાવી લીધો તું થેંકયૂ કહે છે અને બીજા હજારો મરી ગયા શું કહેતા હશે ? ભાઈ તું કોઈ સ્પેશલ વ્યક્તિ છે કે ભગવાનનો સંબંધી છે કે તને બચાવ્યો અને જે મરી ગયા તે ભગવાનના દુશ્મન હતાં ? કે અળખામણા હતાં ? બચી ગયેલા ભગવાનનો પાડ માનતા હોય છે તો મરી ગયા એમાં ભગવાન જવાબદાર ? આવી યાત્રાઓમાં લોકો બીજા કુટુંબીઓ સાથે જતા હોય છે, એમાંથી એક બચી જાય અને બીજો મરી જાય તો શું માનવાનું ? ‘ભગવાનનો પાડ માનો કે હું બચી ગયો અને મારી સાથે આવેલા મારા વાઈફ (ભાઇ-કાકા-મામા-ફોઈ-પિતા-માતા) મરી ગયા.’ હસવા જેવું લાગે છે ને?

તમે હરવા ફરવા જાઓ કે પર્વતારોહણ કરવા જાઓ એમાં ફરક હોય છે. ચોમાસામાં વિષમ વાતાવરણ થવાનું હોય તો આપણે ફરવા જતા નથી. અહીં અમે વેધર ખરાબ હોય સહેજ વરસાદ હોય તો પણ બહાર ફરવા જતા નથી ઘરમાં ભરાઈ રહેતા હોઈએ છીએ. પર્વતારોહકો પૂરતી તૈયારી કરીને જતા હોય છે અને હવામાન સમાચારો સાથે સંપર્કમાં રહેતા હોય છે. ધાર્મિક ઘેલછા કોઈ તૈયારી કરવા રહેતી નથી. એમના માટે ચોક્કસ દિવસનું મહત્વ હોય છે. વળી પાછાં લાખોની સંખ્યામાં ઊમટી પડતા હોય છે. આવી ગરબડ થાય તો લાખોને રેસ્ક્યૂ કરવા સરકાર માટે પણ મુશ્કેલી છે. ચાલવા અસમર્થ હોય એવા વૃદ્ધો પણ પુણ્ય કમાવા કે પરલોક સુધારવા આવી દુર્ગમ જગ્યાઓએ પહોચી જતા હોય છે. પછી આર્મીના માથે પડતા હોય છે.

ભગવાન સર્વવ્યાપી હોય, તો ઘરમાં ક્યાં નથી હોતો? મૂળ આપણું લોજિક જ ખોટું છે. આપણે ભગવાન વિષે દિશાવિહિન છિયે. એક બાજુ કહીએ છીએ કે ભગવાન બધે જ છે અને મંદિરમાં દોટો મૂકીયે છીએ. એક બાજુ કહીએ છીએ ભગવાન સર્વમાં છે અને કોઈ સ્પેશલ ગુરુ ઘંટાલના ચરણોમાં લોટી પડીએ છીએ. એક બાજુ કહીએ છીએ તે જગતનો નાથ છે અને મંદિરોમાં ધનના ઢગલા કરી દઈએ છીએ. જગતના નાથને આપણા પૈસાની શું જરૂર ? એક બાજુ કહીએ છીએ ભગવાન તો એક જ છે પણ દરેકના ભગવાન જુદા જુદા છે. એમાંય મારો સાચો અને તારો ખોટો. હું વૈષ્ણવ એટલે કપડાં સિવાય તેવું પણ બોલાય નહી કેમ કે સિવાય શબ્દમાં શિવ-શંકર નમઃશિવાય નો ધ્વનિ વર્તાય છે.

એક બાજુ કર્મના નિયમને આધીન કહીંયે છીએ તો પછી ભગવાન આગળ કરગરો કે પ્રસાદ ધરાવો શું ફરક પડવાનો? તમે ગમે તેટલાં કાલાવાલા કરશો કરમ ને આધીન હશો તો તે કશું કરવાનો નથી. અને કાલાવાલા કરવાથી કશું કરે તો તે પક્ષપાતી ગણાય. હોય તો પક્ષપાત કરે ખરો? પક્ષપાત કરે તો ભગવાન કહેવાય ખરો? અને હોય તો એને ભક્તો સાથે ડીલિંગ કરવા વચમાં બ્રોકર જોઈએ ખરા?

મૂલતઃ માનવ સમૂહમાં રહેવા ઈવોલ્વ થયેલો છે અને સમૂહનો એક નેતા હોય છે, નેતાને ખુશ રાખવો પડતો હોય છે, નેતા સાથે ડાઇરેક્ટ ડીલિંગ કરવું અઘરૂ તો વચમાં એક વચેટિયો જોઈએ જે સમૂહના વડા સામે આપણી વાત રજું કરે, ઘરમાં પિતા કડક હોય તો કોઈ માગણી માતા દ્વારા કરાતી હોય છે. નેતાને ખુશામત કરી રીઝવી શકાય છે, નેતાને ભેટસોગાદ આપીયે તો ખુશ રહે તો કામ થઈ જાય કે પહેલા આપણું સાંભળે. નેતા સમૂહનું રક્ષણ કરતો હોય છે તો એ કામ કરીને કમાવાની ઝંઝટમાંથી મુક્ત રહેતો હોય છે આપણા પૈસે લીલાલહેર કરતો હોય છે. નેતા સમયે સમયે બદલાઈ જતા હોય છે.

સેઇમ થિંગ આપણો ભગવાન વિષે કૉન્સેપ્ટ આવો જ છે. ભલે પુસ્તકોમાં બહુ આદર્શ કૉન્સેપ્ટ ઊભા કરીએ આચરણમાં આપણે જે કરતાં હોઈએ તેવું જ ભગવાન વિષે કરતાં હોઈએ છીએ. આપણા રાજાઓ, નેતાઓ અને ભગવાનમાં કોઈ ફરક નથી. એટલે તો કૃષ્ણ અને રામ જેવા રાજાઓ ને ભગવાન બનાવી બેઠાં છીએ. આમ આપણી કરણી અને કથની જુદી પડી જાય છે. કહીંયે જુદું કરીયે જુદું. માટે આપણે કહીંયે ભગવાન સર્વવ્યાપી છે પણ એ તો કોઈ ઊંચી જગ્યાએ બેઠો છે માટે એને મળવા દોટો મૂકવી પડે છે. આપણે કહીએ સર્વમાં છે પણ એની આગળ આપણી વાત રજૂ કરવા બ્રોકર શોધીએ છીએ, કહીએ જગતનો નાથ છે પણ માનીએ છીએ કે જગન્નાથના હાથ ખાલી છે. ભગવાન માટે બધા સરખાં એવું કહીએ ખરા પણ માનતા નથી. માટે આપણે એને પ્રસાદ ધરાવીએ છીએ, કાલાવાલા કરીએ છીએ કે મારુ ટેન્ડર પાસ કરજે બીજાનું ના કરતો. બીજો વળી એનું ટેન્ડર પાસ કરાવવા વળી એના ભગવાનને કરગરતો હોય. નેતા બદલાઈ જતા હોય છે તેમ ભગવાન પણ બદલાઈ જતા હોય છે. હવે બ્રહ્મા, વિષ્ણું ઓછા પૂજાય છે, રામ-કૃષ્ણ જોઈએ તેવું કામ આપતા નથી સાંઈબાબા શરૂ કરો.

ઘણીવાર રાજાને હટાવી મંત્રી કે સેનાપતિ પોતે રાજા બની જતો હોય છે. ભોંસલે રાજાઓને બાજુ પર રાખી પેશ્વા-મંત્રી રાજા બની ગયેલા. રાજાના એક સમયના પ્યૂન રાજા બની જતા હોય છે. બાપને હટાવી દીકરો પરાણે રાજા બની જતો હોય છે. રાજાનો ભાઈ બળવાન હોય તો બીજે વસીને નવું રાજ્ય વસાવતો હોય છે. ભગવાન હોય, ધર્મ હોય કે સંપ્રદાય હોય આજ સિનારિઓ ચાલતો હોય છે. ક્યાંક રામને બદલે હનુમાન વધુ પૂજાતા હોય છે. ખંડીયા રાજાઓનો એક ચક્રવર્તી રાજા હોય છે તેમ દેવાધિદેવ દેવ હોય છે.

દરેક માનવ સમૂહના પોતપોતાના અલગ નિયમો કાયદા હોય છે. તેમ ભલે એક જ ધર્મના હોય પણ અલગ અલગ સંપ્રદાયના નિયમો માન્યતાઓ અલગ અલગ હોય છે. બધા એકબીજાના દુશ્મનો. શિયા સુન્ની એકબીજાના દુશ્મન. એક જ સ્વામિનારાયણ ધર્મ કહેવાય પણ કાલુપુરવાળા કે વડતાલવાળા બાપ્સવાળાને ગાળો દેતા હશે. કારણ આચાર્યોને બાજુ પર રાખી સેવકો હવે ભગવાન બની ગયા છે. કૅથલિક અને પ્રોટેસ્ટન્ટનો ઝગડો વર્ષો જુનો છે.

શાંતિથી વિચારો સમજો ભગવાન વિષે, ધરમ વિષે આપણે ભલે ઉચ્ચ ફિલૉસફી કે મહાન આદર્શ દર્શાવતી વાતો કરીએ કે શાસ્ત્રો રચીએ પણ આપણા સામાજિક ઢાંચા પ્રમાણે જ ભગવાનની ધારણાનું અને ધર્મનું નિયમન થતું હોય છે. અહીં આપણી કથની અને કરણી વચ્ચે આભ જમીનનો ફરક પડી જાય છે. એટલે ધર્મની સૌથી વધુ વાતો કરનારા નૈતિક રીતે સૌથી વધુ અધાર્મિક દેખાતા હોય છે. જય શ્રી કૃષ્ણ અને જય જિનેન્દ્ર કહ્યા વગર ઘરની બહાર પગ ના મૂકનારા સૌથી વધુ આર્થિક કૌભાંડ કરતા હોય છે.

એક પૌરાણિક વાર્તા- એકવાર ભગવાન વિષ્ણુ બપોરની નૅપ લેતા હતા. બે દ્વારપાલ ચોકી કરતા હતા. એવામાં એક બ્રહ્મચારી ઋષિ ભગવાનને મળવા આવ્યા. અપૉઈન્ટમેન્ટ વગર આવેલા એટલે દ્વારપાલે રોક્યા. બ્રહ્મચર્યનું ફ્રસ્ટ્રેશન ગુસ્સો બહુ આપે. સીધો શ્રાપ આપી દીધો મૃત્યુલોકમાં બદલી કરાવી નાખીશ. ભગવાન જાગ્યા. દ્વારપાલ કરગરી પડ્યા પણ હવે બદલી તો કરવી જ પડશે. મુખ્યમંત્રીને ધારાસભ્યના કહેવાથી સંનિષ્ઠ અધિકારીની બદલી કરવી પડતી હોય છે. દ્વારપાલોએ કહ્યું અમે તો ફરજ બજાવી છે. પણ આ દેશમાં ફરજ બજાવો તો ઇનામને બદલે સજા મળવાનું આજનું નથી. કિરણ બેદીના એક પી.એસ.આઈ એ નો-પાર્કિંગમાં મૂકેલી કાર ખેંચાવી લીધી હતી. કાર ઈંદીરા ગાંધીની નીકળી. વાત આવી કે પી.એસ.આઈ ને સસ્પેન્ડ કરો. કિરણ બેદીએ કહ્યું એણે ફરજ બજાવી છે. એને સસ્પેન્ડ ના કરાય તો ઉપરી અધિકારીઓએ કિરણ બેદીની જ બદલી કરી નાખી, દિલ્હી થી ગોવા..

દ્વારપાલ બહુ કરગર્યા તો તોડ કાઢ્યો કે પ્રેમ ભાવે ભજશો તો સાત જનમ (જનમટીપ) બદલી કાયમ રહેશે. અને વેરભાવે ભજશો તો ત્રણ જનમ બહુ થઈ ગયા. આ શ્રાપ અને આશીર્વાદ ભારતમાં ઇમોશનલ અત્યાચાર કરવાના બે મુખ્ય સાધન હતા. આશીર્વાદની લાલચ અને શ્રાપની બીક બહુ લોકોને પીડતી. બન્ને દ્વારપાલનો પહેલો જનમ હીરણાક્ષ અને હીરણ્યકશ્યપુ, બીજો જનમ રાવણ અને કુંભકર્ણ અને ત્રીજો હું માનું છું કંસ અને શિશુપાલ…પછી આ ભક્તો પાછાં વિષ્ણુધામ દ્વારપાલ તરીકે રિટર્ન..

મૂળ વાત એ છે કે આપણે વાતો ગમે તેટલી ડાહી ડાહી કરીએ ભગવાન વિષે ઉચ્ચ આદર્શો અને ફિલૉસફી ફાડંફાડ કરીએ આપણો ભગવાન આપણા જેવો જ હોય છે. ધર્મોની સારી સારી વાતો પુસ્તકોમાં જ શોભાયમાન હોય છે અમલમાં નહિ.

એક ધનસુખભાઈ ભગવાનમાં માનતા નહોતા. મંદિરમાં જતા તો મૂર્તિ આગળ અવળા ફરીને ઊભા રહેતા. જો તમે ભગવાનમાં માનતા જ ના હોવ તો પહેલું મંદિરમાં જવાની જરૂર શું? અને ભૂલમાં જઈ ચડ્યા તો અવળા ફરીને ઊભા રહેવાની જરૂર શું? કોઈ છે નહિ તો કોની સામે અવળા ફરીને ઊભા રહો છો? તમારૂ કામ ના થયુ તમે નારાજ છો માટે ભગવાનમાં માનતા નથી કામ થયુ હોત તો તમે માનતા જ હોત.

મૂળ ભગવાનને ગાળો દઈને ગદ્ય કે પદ્ય રચાતા હોય છે તેમાં ભગવાન તો અધ્યાહાર હોય છે, એક બહાનું હોય છે. એમાં એક વર્ગનો બીજા વર્ગ સામેનો આક્રોશ જ ભરેલો હોય છે.

રાતે કૃષ્ણ કાનમાં કહી ગયા કે  “હું સર્વવ્યાપી છું, આસ્તિકોના ‘અ’ કારમાં નાસ્તિકોના ‘ન’ કારમાં.” and one more thing my freind, religious emotionals are the most dangerous animlas on the earth એમનાથી દૂર રહેવું. મેં કહ્યું ઓહોહો ભગવાન તમે  અંગ્રેજી ક્યારનાં ફાડવા માંડ્યા? ભગવાન કહે અલ્યા મારા મંદિર હવે અમેરિકામાં ય ખૂબ બનવા માંડ્યા છે એટલે મારે ય જેવો દેશ એવી ભાષા શીખવી પડે કે નહિ?

૧૯૪૭ હાથમાં દોરી લોટો.. : લે. ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ, સ્ક્રેન્ટન, પેન્સિલવેનીયા.

૨૦૧૦માં સીટીઝન માટેની લેવાતી મૌખિક/લેખિત પરિક્ષા આપવા ગયો ત્યારે ત્યાં બેઠેલી શ્વેત મહિલા પરીક્ષકે પૂછ્યું કે અમેરિકામાં વસાહતીઓ કેમ આવેલા તેનું એક કારણ આપો. કુલ દસ સવાલો અમેરિકન ઈતિહાસ અને નાગરીકશાસ્ત્ર વિષે પૂછે એમાંથી છ સાચા પડવા જોઈએ. પહેલા છ સાચા પડી જય તો સાતમો સવાલ પૂછે પણ નહિ. મેં જવાબ આપ્યો કોઈ પણ ધર્મ પાળવાની છૂટ મળે માટે. તો કહે સાચું હવે બીજો સવાલ.

અમેરિકન નાગરિકોને બંધારણ દ્વારા મળતા કોઈ બે હક વિષે જણાવો.

મેં કહ્યું એક તો ફ્રીડમ ઓફ સ્પીચ અને બીજો કોઈ પણ ધર્મ પાળવાની છૂટ.

પેલી મહિલા કહે બે સવાલોના એક જ જવાબ તે આપ્યા કોઈ પણ ધર્મ પાળવાની છૂટ. હું કન્ફયુઝ થઈ ગઈ છું મારે કમ્પ્યુટરમાં ચેક કરવું પડશે. મેં કહ્યું કરો હું સાચો છું.

કમ્પ્યુટરમાં જોઈ કહે તું સાચો છે.

અમેરિકામાં યુરોપથી ખાસ તો બ્રિટનથી વસાહતીઓ એટલા માટે આવેલા કે કોઈપણ ધર્મ પાળવાની છૂટ મળે. બ્રિટનમાં રાજાએ પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મ અપનાવી પ્રજાને ફરજ પાડવા માંડેલી એના વિરુદ્ધમાં રોમન કેથોલિક નવા શોધાયેલા અમેરિકામાં ઘૂસવા માંડ્યા હતા. અને અમેરિકા સ્વતંત્ર થયા પછી બંધારણ દ્વારા મૂળભૂત અધિકાર દરેક નાગરિકને આપવામાં આવ્યો છે કોઈ પણ ધર્મ પાળવાની છૂટ. હથિયાર રાખવાનો હક પણ બંધારણ દ્વારા મળેલો છે.

અમેરિકાના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં જ્યોર્જ વોશિંગ્ટનની ભૂમિકા મહત્વની હતી. તમને ખબર નહિ હોય એની પાસે લગભગ ૧૫૦ ચોરસ કિલોમીટર જમીન હતી. આટલામાં તો ભારતનું એક રજવાડું ઉભું થઈ જાય. ૧૫૦ ચોરસ કિલોમીટરમાં જેટલા ગામડા હોય તે બધા એના હતા. એમાં રહેતા લોકો એના ખેતરોમાં કામ કરતા. અમેરિકન પ્રજાએ એકવાર તો એને રાજા બનાવવાની ઓફર પણ કરેલી. તે સમયે રાજાશાહી બધે ચાલતી જ હતી, પણ એમણે ના પાડી અને લોકશાહી સ્થાપી પહેલા પ્રમુખ બન્યા. સત્તા મળે પછી નેતાઓની સચ્ચાઈ બહાર આવી જતી હોય છે. ખાલી કપડાંની વાત કરીએ તો આપણા સાદગીનો અવતાર ગણાતા નેતાઓ સત્તા મળતા કરોડો રૂપિયા કપડાં પાછળ વાપરતા થઈ જતાં હોય છે. સાદગી હવાઈ જતી હોય છે. આપણે રાષ્ટ્રપિતા તરીકે ફક્ત ગાંધીજીને ક્રેડીટ આપી દીધી એમાં ખોટું નથી પણ અમેરિકન ફરક જુઓ એ લોકોએ કોઈ એકને બદલે ફાઉન્ડર ફાધર્સ કહીને વોશિંગ્ટન સાથે જોહન એડમ્સ, બેન્જામીન ફ્રેન્કલીન, અલેક્ઝાન્ડર હેમિલ્ટન, જોહન જય(જય નામ અમેરિકનો પણ રાખતા હોય છે), થોમસ જેફરસન અને જેમ્સ મેડીસન બધાને ક્રેડીટ આપી. આ બધાએ ભેગા મળી નક્કી કરેલું કે અમેરિકાની પ્રગતિ ઇચ્છવી હોય તો કોઈપણ ધર્મોની દખલ રાજકીય વહીવટમાં ના જોઈએ, અને કાયદા બધા માટે સમાન. આજે ફક્ત ૨૫૦ વર્ષ જુનો દેશ નંબર વન મહાસત્તા અમસ્તો નથી બની ગયો. ધર્મના અફીણ પીને તમે કદી પ્રગતિ કરી શકો નહિ. અફીણ પીડાશામક હોય છે. પીડા તો ચાલુ જ હોય છે ફક્ત એના સંદેશા ચેતાતંત્ર દ્વારા મસ્તિષ્કને મળતા નથી એટલે રાહત લાગતી હોય છે. પ્રગતિ, વિકાસ બહુ મહેનત માંગી લે તેવું કામ હોય છે, જે પીડાદાયી હોય છે. શરીરની પીડા હોય કે સમાજની પીડા, છોડ પરથી મેળવેલું કે ધર્મનું અફીણ પીડાના સંદેશા મૂળ જગ્યાએ પહોચવા દેતું નથી એટલે તત્કાલીન રાહત લાગે પણ રોગના મૂળ સુધી પહોચાય નહિ. ધર્મને તમારે શયનકક્ષ સુધી સીમિત રાખવો જોઈએ, દીવાનખંડમાં પણ લવાય નહિ અને રસ્તા ઉપર તો કદાપિ ના લવાય.

આટલી લાંબી પ્રસ્તાવના એટલા માટે કરી કે ભારત સ્વતંત્ર થયું ત્યારે ઝીરો જીડીપી સાથે એની પાસે કોઈ સ્ટ્રક્ચર હતું નહિ. ના સારી સ્કૂલો, કોલેજો, યુનિવર્સીટીઓ, વૈજ્ઞાનિક રીસર્ચ સંસ્થાઓ કશું નહોતું. લગભગ ઝીરોથી શરુ કરવાનું હતું. આપણે નથી કહેતા અમુક ભાઈ દોરી લોટો લઈને આવેલા આજે કરોડપતિ છે? આ મહાવરો એટલે પડેલો કે પાસે કશું ના હોય પણ માણસ પરદેશ જાય, બહારગામ જાય તો રસ્તામાં આવતા કુવામાંથી પાણી પીવા દોરી લોટો જરૂર રાખે. એટલે ફક્ત દોરી લોટો લઈને આવેલો માણસ મહેનત કરી કરોડો કમાય ત્યારે લોકો આવો મહાવરો એના માટે વાપરતા હોય છે. એક જમાનાના સોનેકી ચીડિયા ભારત પાસે આજે ફક્ત દોરી લોટો હતો, વધારામાં ભારતના ભાગલાને કારણે લાખોની હત્યાઓ થયેલી એની પીડા અસહ્ય હતી.

આઝાદ ભારતના હાથમાં ફક્ત દોરી લોટો હતો અને પ્રજા ખૂબ ધાર્મિક અને જાતજાતની અંધશ્રધ્ધાઓમાં ફસાયેલી હતી, હજુ ય એનું એજ છે. બીજી તકલીફ એ હતી કે અમેરિકાની જેમ ભારતના જ્યોર્જ વોશિંગ્ટન ગાંધીજી કાર્યરત હતા નહિ. જ્યોર્જ વોશિંગ્ટન આઝાદીની લડાઈ લડી બેસી ના ગયા સક્રિય રીતે બેવાર પ્રમુખ બની આજીવન પ્રમુખ બનવાની તથા કિંગ બનવાની ઓફર ઠુકરાવી પછી રીટાયર થયેલા. અમેરિકાને ફાયદો એ હતો કે તેની આઝાદીના તમામ મુખ્ય લડવૈયા હજુ કાર્યરત હતા. સરદાર બીમાર હતા, બહુ લાંબુ ખેચે તેવા નહોતા. એમને ખરેખર અતિશય દુષ્કર એવું રજવાડા ભેગા કરવાનું કામ સોપાયું હતું. હજુ ભારતનું પોતાનું બંધારણ પણ ઘડવાનું બાકી હતું. બ્રિટનમાં ટ્રીનીટી કૉલેજ કેમ્બ્રિજમાં ભણેલા બેરિસ્ટર બનેલા નહેરુ બહુ અભ્યાસુ હતા. તે જાણતા હતા ધર્મના અફીણની અસરો, માટે દેશને ધર્મનિરપેક્ષ રાખેલો. બંધારણ ઘડવા સભ્યોની કમિટી બનાવી તેના આંબેડકરને નીમી મહત્વનું કામ શરુ કરેલું. સરદારને અન્યાય અન્યાયની બૂમો પાડનારને ખબર નથી કે સ્વતંત્ર ભારતની પહેલી ચુંટણી લડવા સરદાર જીવિત રહ્યા નહોતા. ૨૬ મી જાન્યુઆરી ૧૯૫૦મા સ્વતંત્ર ભારતનું બંધારણ અમલમાં આવ્યું અને ૧૯૫૨મા પહેલી ચુંટણી થઈ, પણ સરદાર તો ૧૯૫૦નાં ડીસેમ્બરમાં અવસાન પામેલા. સરદાર વડાંપ્રધાન બન્યા હોત તો પણ નહેરુ સત્તરને બદલે ચૌદ વર્ષ વડાપ્રધાન રહેવાના જ હતા.

બીજી મહત્વની વાત એ કે હાલ નહેરુ ગાંધી ફેમીલી વિષે વિષાક્ત, ધરાર જુઠ ફેલાવવામાં આવે છે કે તેમના પૂર્વજો મુસ્લિમ હતા અને અંધ, બોઘા, બુદ્ધિ વગરના, વિચારવાની બારીઓ સદાય વાખેલી હોય તેવા અભાન, ભણેલા અભણ ઘેટા એણે સાચું માની લે ત્યારે ખૂબ હસવું આવે. હિંદુ ધરામાં કોઈ મુસ્લિમ હિંદુ બનીને આવે તેવી કોઈ શક્યા છે જ નહિ. હિંદુ ધર્મ વન વે જેવો છે. એમાંથી બહાર જવાય પણ બહારથી અંદર અવાય નહિ. મુસ્લિમ ધર્મમાં તમે કોઈ પણ ધર્મના હોવ વટલાઈને જઈ શકો છો. હિંદુ ધર્મમાં એવી કોઈ સગવડ નથી, નહીતો મહંમદઅલી જિન્નાહના દાદા જે ઠક્કર હતા અને વૈષ્ણવ હતા તે મુસ્લિમ બન્યા જ ના હોત. એમણે ફક્ત માછલીઓનો વેપાર કરેલો તો પણ નાતબહાર મૂકીને પરત નાતમાં લેવાયા નહિ એટલે તેઓ મુસ્લિમ બનેલા. એવા હજારો દાખલા હશે કે મોતના ભયે કે બીજા કોઇપણ કારણે મુસ્લિમ બનેલા મૂળ હિન્દુઓને ફરી હિંદુ બનવા સખત મનાઈ ફરમાવાયેલી. આં સીધું સાદું ગણિત છે કે હિન્દુમાંથી મુસ્લિમ બની શકો પણ મુસ્લિમમાંથી તમે કદાપિ ફરી હિંદુ બની શકો નહિ તો તો અને તો નહેરુ ગાંધીના પૂર્વજો મુસ્લિમમાંથી હિંદુ તરીકે ઘૂસ્યા કઈ રીતે? કાશ્મીરના શેખ અબ્દુલા અને ફારુખ અબ્દુલના પૂર્વજો હિંદુ હતા પછી મુસ્લિમ બનેલા તે હકીકત છે.

ડૉ હોમી જહાંગીર ભાભા નામના પારસી અણુવૈજ્ઞાનિકને નહેરુ જહાજમાં મળી ગયેલા. તેમણે ભારત ખેંચી લાવી ભાભા એટોમિક રીસર્ચ સેન્ટર શરુ કરાવનાર નહેરુ હતા. ડૉ વિક્રમ સારાભાઈને લઇ ઈસરો સ્થાપનાર નહેરુ હતા. ભાખરા નાંગલ જેવા ભવ્ય બંધો આઈ.ઈ.ટી. જેવી કૉલેજો સ્થાપનાર નહેરુ હતા. ખેર આપણે નહેરુના કામ ગણાવવા નથી. પણ નહેરુ એક વિઝનરી નેતા હતા. પણ આખરે માનવી હતા તેમની ભૂલો પણ થઈ હશે. વગર ગુગલીંગ કરે નહેરુએ જેલમાં બેઠા બેઠા ડીસ્કવરી ઓફ ઇન્ડિયા નામનું પુસ્તક લખેલું જે ભારતના ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિને સમજવા માટે ખૂબ જ પ્રમાણભૂત છે. એના પરથી ભારત એક ખોજ નામની એક ટીવી સીરીઝ પણ બનેલી જે ખૂબ લોકપ્રિય બનેલી. એમણે વર્લ્ડ હિસ્ટ્રી ઉપર પણ એક સરસ પુસ્તક લખેલું. દોમ દોમ સાહ્યબી છોડીને ઓલમોસ્ટ નવ વર્ષ જેલમાં રહેલાં નહેરુની સરખામણી આજના કોઈ નેતા જોડે થાય જ નહિ. આજે વિવેકાનંદ અને દયાનંદને સમકાલીન ઠરાવી દેનારા, થીમૈયા અને કરિઅપ્પાનાં ઇતિહાસની કઢી કરી નાખનારા સામાન્ય જ્ઞાનની સામાન્ય પરીક્ષામાં નાપાસ થાય એવા તુચ્છ નેતાઓ સતત નહેરુને ભાંડી એક રીતે સારું કામ કરી રહ્યા છે કે નહેરુના કામની નવી પેઢીને ખબર નહોતી તે ઉજાગર થયા. કારણ જૂઠને પગ હોતા નથી તે ક્યારેક તો ગબડવાનું જ છે.

દસ હજાર વર્ષ જૂની સંસ્કૃતિની ઈમારત સાવ ધરાશાયી થઈ ગઈ હતી ત્યારે હાથમાં ફક્ત દોરી લોટો લઈને ફરીથી એને ભવ્ય રીતે ચણવા કેટલાક મરજીવા નીકળેલા એમાંના એક નહેરુ પણ હતા એક સરદાર પણ હતા.

હસતા રહો —- અમારાં ગામનો એક મુફલીસ મંગો મને એકવાર અમદાવાદમાં જગન્નાથ મંદિરમાં મળી ગયો. હું ત્યારે જમાલપુર શાકમાર્કેટમાં ટ્રક લઈને શાકના જથ્થાબંધ વેપારીનું શાકભાજી ભરવા જતો. બાજુમાં જગન્નાથ મંદિર એટલે આ પરસાદીયા ભગત માલપુવાનો પ્રસાદ ખાવા પહોંચી જતાં, ત્યાં આ મંગો ભવ્ય દાઢીમાં ભગવા કપડામાં ભટકાણો. મને કહે બાપુ મૈને સબ મોહમાયા સંસાર સબ છોડ દિયા. મેં એના કાનમાં એક ગાળ દઈને કહ્યું ડો___ તારી જોડે હતું શું? કયા બંગલા મહેલ છોડ્યા તે? એક છાપરીમાં પડી રહેતો ને મજૂરી કરતો હતો. હવે અહિ શાંતિ, માલપુવા મફતમાં તોડવા મળશે અને બોલવાની આવડત હશે તો મોટો ગુરુ ય બની જઈશ. હસતા હસતા મને કહે બાપુ ચૂપ રહો મેરી પોલ યહાં મત ખોલો.

વર્ણભેદ બંધિયાર ખાબોચિયું

આપણે સસ્તન એટલે કે મેમલ પ્રાણી છીએ. એટલે સમૂહમાં રહેવા ઉત્ક્રાંતિ પામેલા છીએ. એટલે આપણા સમાજ હોય છે. ગરોળી કે સાપના સમાજ નથી હોતા કારણ સરીસર્પ ઉત્ક્રાન્તિના ક્રમમાં સમૂહમાં રહેવા-જીવવા ઉત્ક્રાંતિ પામેલા નથી. દરેક સસ્તન પ્રાણી પાસે લીમ્બીક સીસ્ટમ એટલે કે નાનું મગજ હોય છે અને સાથે સાથે કોર્ટેક્સ હોય છે. લીમ્બીક સીસ્ટમ એટલે કે નાના મગજની અંદર સરીસર્પનું બ્રેન પણ આવી જાય. આ લીમ્બીક સીસ્ટમ સિવાયનું કોર્ટેક્સ બીજા પ્રાણીઓ પાસે નાનું અથવા સાવ નજીવું હોય છે ફક્ત માનવ પાસે બહુ મોટું છે માટે લાર્જ કોર્ટેક્સ કહીએ છીએ. એને સાદી ભાષામાં મોટું મગજ કહીએ છીએ. જે વિચારવાનું, તર્ક કરવાનું, વિશ્લેષણ કરવાનું, ભાષા વગેરે પર કાબુ ધરાવે છે. હવે લીમ્બીક સીસ્ટમ એટલે કે નાના મગજ પાસે શબ્દોની કોઈ ભાષા નથી એની ભાષા છે ન્યુરો કેમિકલ્સ. કરોડો વર્ષોથી વિકસેલ નાનું મગજ કેમિકલ્સની ભાષા ધરાવતું અને સર્વાઈવલ માટે કામ કરતુ હોય છે જે લાગણીઓ પર કાબુ ધરાવતું હોય છે. એની સામે લાખો વર્ષથી વિકસેલું મોટું મગજ વિચારવાનું કામ કરતુ હોય છે એની પાસે શબ્દોની ભાષા છે. ભલે મોટું હોય પણ તે લીમ્બીક સિસ્ટમના ધક્કા આગળ મોટાભાગે હારી જતુ હોય છે અને તેની હાર માટે અવનવા બહાના શોધી કાઢતું હોય છે.

સર્વાઈવલ માટે ડોમિનન્ટ બનવું જરૂરી હોય છે તે આપણા DNA માં કરોડો વર્ષોથી વણાયેલું હોય છે. ટૂંકમાં પ્રાણીઓ પાસે બ્રેન નાનું હોય છે, ન્યુરૉન્સ ઓછા હોય છે, માટે વિચારવાનું ખાસ હોતું નથી. ન્યુરોકેમિસ્ટ્રી જેમ દોરે તેમ દોરાવાનું. સર્વાઇવલ માટે લડ્યા કરવાનું, એક સ્ટ્રેસ પૂરો થાય એટલે બીજો જ્યાં સુધી ઊભો નાં થાય ત્યાં સુધી શાંતિ. માનવ પાસે મોટું વિચારશીલ બ્રેન છે, પુષ્કળ ન્યુરૉન્સ છે. માટે એકલાં ન્યુરોકેમિકલ ઉપર આધાર રાખવાનો હોય નહિ. મોટા બ્રેનમાં ઘણી બધી મૅમરી પણ ભરેલી હોય. એટલે માનવે જાત જાતની નવી નવી વ્યવસ્થાઓ શોધી કાઢી. હૅપી કેમિકલનો બ્રેનમાં થતો સ્ત્રાવ આનંદ આપતો હોય છે. પ્રાણીઓમાં તો નબળા પ્રાણીને મારીને દબાવીને ડૉમિનન્ટ બની જવાય, અને સિરોટોનીન(serotonin) સ્ત્રવે એટલે ખુશ. પણ માનવોમાં આવું કરી શકાય નહિ. એટલે માનવજાતે ચડતા ઊતરતા દરજ્જાની સર્વોપરી બનવાની એક સામાજિક વ્યવસ્થા શોધી કાઢી. બે માનવ ભેગાં થાય, બાર થાય કે બે લાખ કોણ ઊંચું અને કોણ નીચું અચેતન રૂપે સરખામણી શરુ, અને ઉંચો સાબિત કરવાનું શરુ થઈ જાય. બહુ જટિલ રીતો માનવ બ્રેન શોધી કાઢતું હોય છે.

દરેક માનવ પોતપોતાની રીતે Social dominance hierarchy ઊભી કરી નાખતો હોય છે.

રમતવીરની એની પોતાની દુનિયા હોય છે, ઘણાને ટપાલ ટીકીટો ભેગી કરવાનો હોબી હોય છે. એક ઉદ્યોગપતિને જૂની પુરાણી ઍન્ટિક ગાડીઓ ભેગી કરવાનો શોખ હતો. હવે ટપાલ ટીકીટો ભેગી કરનારા, કે સિક્કા ભેગા કરનારાઓ, કે જૂની પુરાની ગાડીઓ ભેગા કરનારાઓમાં પ્રથમ આવવાનું મહત્વનું બની જવાનું.  ધન ભેગું કરીને સમાજમાં સર્વોપરી બનવાનું ઘણું બધું ધ્યાન અને મહેનત માંગી લે તેવું હોય છે, પણ માણસ નવા સામાજિક નુસખા શોધી કાઢતો હોય છે. આકર્ષકતા, નૉલેજ, શારીરિક સામર્થ્ય, આધ્યાત્મિકતા, પદ, પ્રતિષ્ઠા વગેરે ઉપર આધારિત ઊંચા નીચાની એક પૅટર્ન શોધી કાઢવામાં આવે છે. માનવમનની સોશિઅલ ડૉમિનન્સ  હાઇઆરાર્કી એટલી બધી કૉમ્પ્લિકેટેડ છે કે ના પૂછો વાત.

કોઈ સરળ મનુષ્ય સવાલ કરશે કે શા માટે ડૉમીનન્ટ બનવું જોઈએ ? આદિમ કે પ્રથમ મૅમલ પાસેથી એનો જવાબ મળશે. સમૂહમાં રહેવું ફાયદાકારક કે પ્રિડેટરથી બચી જવાય. કોઈ એકલાં  સરીસર્પને એક ટુકડો ખાવા મળી જાય તો વાંધો ના આવે. પણ મૅમલ તો ગૃપમા રહે અને આખું ટોળું એક ટુકડો ખાવા ધસી જાય તો? એટલે જે નબળા હશે તે થોડા પાછળ રહેવાના, જબરાં ખાઈ લે પછી ખાવું સારું. આમ બચી જવાય અને લાંબો સમય જીવતા રહી શકાય, આમ આવી વર્તણુક ઘડાવાની. આમ નૅચરલ સિલેક્શન મૅમલને ગૃપમા રહેવાની ટેક્નિક શીખવતું હોય છે. દરેક માનવ હોય કે પ્રાણી એનું સ્થાન ક્યાં અને કેટલું છે તે જાણતું હોય છે.

ઉપરની ૫૦૦ જેટલા શબ્દોની મગજમારી એટલા માટે કરી કે દરેક માનવી બીજા સાથે ઊંચા નીચની કમ્પેરીઝન કાયમ અજાણપણે પણ કરતો હોય છે. એટલે સમાજમાં વર્ગભેદ તો કાયમ રહેવાના તે આપણા DNA માં છે. વર્ગભેદ આખી દુનિયામાં છે. પણ મુખ્યત્વે તે અમીર ગરીબના રહેવાના. એમાંય પાછું વધારે અમીર ઓછો અમીર, વધારે ગરીબ, ઓછો ગરીબ વગેરે વગેરે. મુકેશ અંબાણીને ચારપાંચ ફેક્ટરી ધરાવતા કોઈ મુકેશભાઈ ગરીબ લાગવાના ભલે તે આપણી સરખામણીએ પૈસાદાર હોય. મંદિરના ઓટલે બેસેલા ભિખારીને રેલ્વે પ્લેટફોર્મ પર બેસેલો ભિખારી ગરીબ લાગે. સ્કૂલ શિક્ષક આગળ કોલેજના પ્રોફેસરનો વટ ઉંચો રહેવાનો. ટૂંકમાં માનવી માનમોભો ઇચ્છતું પ્રાણી છે તે મનોવૈજ્ઞાનિક સત્ય છે. આપણે કહીએ કે આપણે બધા સરખાં છીએ. એવરીવન ઇઝ ઇક્વલ. એક ઉચ્ચ આદર્શ ગણીએ તો સારી વાત છે.   Equality is an abstraction, and the mammal brain does not process abstractions. આપણા આવા અનેક આદર્શો અમૂર્ત વિચારણા હોય છે. અહિંસા પરમોધર્મ, વસુધૈવ કુટુમ્બકમ અને ઇક્વાલિટી જેવી અનેક અમૂર્ત વિચારણાઓને મેમલ બ્રેઈન પ્રોસેસ કરી શકતું નથી. તેની ભૂખ feel good  પૂરતી હોય છે. સામ્યવાદ એટલે તો આદર્શ તરીકે મહાન હોવા છતાં ફેઈલ ગયો. કારણ કરોડો વર્ષોથી સર્વાઈવલ માટે વિકસેલ આપણા એનિમલ બ્રેનને અનુકુળ નહોતો.

પણ મહત્વની વાત એ છે કે સ્ટેટ્સ મેળવવા માટે મહેનત કરવી પડતી હોય છે, બલિદાન આપવા પડતા હોય છે. પ્રથમ નંબરે આવવાની ઈચ્છા દરેક પ્રાણીના સ્વભાવમાં હોય છે અને તે માટે આખી જીંદગી પ્રયત્ન ચાલતા હોય છે ભલે પ્રથમ અવાય કે નો અવાય. અને તેને માટે પુષ્કળ મહેનત કરવી પડતી હોય છે. પણ આ પ્રથમ આવવાની કે ઊંચું સ્થાન પામવાની પદ-પ્રતિષ્ઠા પામવાની ઈચ્છા કેમ જન્મજાત હોતી હશે? આપણા પૂર્વજોને એમાં ચોપગા પ્રાણીઓને આવી ગયા, પ્રથમ આવ્યા વગર ખાવાનું અને સ્ત્રી મળતી નહોતી. એના માટે બહુ માર પડતો, બહુ મહેનત પડતી. સમૂહનો વડો હોય તે પહેલો ખોરાક ખાઈ લે પછી વધ્યું ઘટ્યું ખાવા દે અને માદા પણ પહેલા તે જ ભોગવી લે. એટલે જુના જમાનાના એલ્ફા શારીરિક બળવાન રહેતા વાઘ સિંહ જેવા પ્રાણીઓની જેમ. ભીમ, દુર્યોધન, જરાસંધ, બળરામ, કૃષ્ણ આ બધા જુઓ એક મુક્કો મારી ભોમાં ભંડારી દે તેવા. ધન, સંપત્તિની મદદ વડે એલ્ફા બનવાનું પછી આવ્યું. કોઈ વિદ્યાના જોરે પણ એલ્ફા બની શકતા. જ્ઞાન, બાહુબળ અને ધન વડે એલ્ફા બનવાનું, સમાજમાં પદ-પ્રતિષ્ઠા, માનમોભો મેળવવાનું મહત્વનું બન્યું. તમારી જોડે જ્ઞાન ના હોય તો બાહુબળ કેળવો તે ના હોય તો ધન સંપત્તિ ભેગી કરો. પણ આ બધા માટે સખત કોમ્પીટીશન હોય. હવે આમાં જેટલી કોમ્પીટીશન ઓછી હોય તેટલું સારું તે સ્વાભાવિક છે કે નહિ? બસ હવે અહિ ભારતના ચાલાક પણ બેઈમાન દિમાગે કામ કરવા માંડ્યું અને શરુ થઈ વર્ણ વ્યવસ્થા.

“આખી દુનિયામાં વર્ગભેદ છે પણ ભારતમાં વર્ણભેદ છે.”

વર્ગભેદમાં એક લવચીકતા હોય છે. એક સમયે ધીરુભાઈ અંબાણી તાતા-બિરલા આગળ ભિખારી જેવા હતા પણ મહેનત કરી વેપાર કરી તાતા-બિરલા કરતા આગળ વધી શક્યા, અને એમનો મુકેશ તો હવે આજે બીલ ગેટ્સની હરોળમાં બેસી ગયો છે. બેપાંચ કલાક માટે બીલ ગેટ્સ કરતા આગળ એક સમયે બેસી શકેલો. એક સ્કૂલ ટીચર પીએચડી કરી કાલે પ્રોફેસર બની શકે છે. એક ક્લાર્ક આઈ.એ.એસ.ની પરીક્ષા આપી એક સમયના એના બોસને આંગળીએ નચાવતો કલેકટર બની શકે છે. એક કોન્સ્ટેબલ આઈ.પી.એસ.ની પરીક્ષા આપી ડીએસપી બની શકે છે. એક ચાવાળો દેશનો વડાપ્રધાન બની શકે છે, અને લાખો ચા વેચતા લોકોમાં ભવિષ્યમાં વડાપ્રધાન બની શકાય તેવી આશા જગાવી શકે છે. વર્ગભેદમાં શક્યતાઓ બહુ હોય છે. વર્ગભેદ ફાયદાકારક છે. તમને ચેલેન્જ આપે છે આગળ વધો. એક માસ્તરને પ્રોફેસર બનવા માટે ઉશ્કેરે છે. ગરીબને અમીર બનવા ઉશ્કેરે છે. આજનો અમીર કાલનો ભિખારી બની શકે છે તો આજનો ભિખારી કાલે અમીર બની શકે છે. પણ પણ અને પણ વર્ણભેદમા બહુ મોટી હરીફાઈનો ખાતમો કરી દેવામાં આવ્યો. એક વિશાલ-વિરાટ વર્ગને તમે શુદ્ર છો જ્ઞાનનો અધિકાર તમને હોય નહિ, યશનો અધિકાર હોય નહિ, ધનનો અધિકાર હોય નહિ કહી બહુ મોટી કોમ્પીટીશન નિવારી દીધી. એક વિરાટ વર્ગને બાંધી દીધો શુદ્ર કહીને કે તમને જ્ઞાન, યશ અને ધનનો અધિકાર નથી. પછી વૈશ્યને બાંધી દીધો કે તને યશ અને જ્ઞાનનો અધિકાર નથી પછી ક્ષત્રિયને બાંધી દીધો કે તને જ્ઞાનનો અધિકાર નથી યશ તું તારે મેળવે રાખ અને મરે રાખ. વર્ણભેદ સમાજને જડ બનાવી દે છે. વર્ગભેદ વહેતી નદી જેવો છે વર્ણભેદ બંધિયાર ખાબોચિયું.

મારા પ્યારા મિત્રો ભલે આજે તમે ફુલાતા હોવ તમારી જાતને વૈશ્ય કે ક્ષત્રિયમાં ગણીને પણ એક સમયે હાલની તમામ ઓબીસીમાં, માંડલ પંચમાં સમાવાયેલી જાતિઓ, કારીગરો, ખેડૂતો, ખેત મજુરો બધા શુદ્ર જ ગણાતા. ભારત સરકારે અમસ્તા માંડલ પંચ રચી અને ઓબીસી વગેરે ભાગ પાડીને અનામત નથી આપી. વર્ણભેદમાં કોઈ ઉપાય જ નહોતો એક શુદ્ર વેદના શ્લોકો બોલવાનું તો ઠીક પણ સાંભળે. ભૂલમાં સાંભળી જાય તો પણ એના કાનમાં ગરમ શીશુ રેડી દેવાતું. રામરાજ્ય પાછું લાવવું હોય તો કેટલું શીશુ ઉકાળી રાખવું પડશે? ગંભીર મજાક કરું છું. હહાહાહા

હવે પાંચ હજાર વર્ષથી જેણે જ્ઞાન મેળવવા દોડે રાખ્યું હોય, જેણે યશ મેળવવા દોડે રાખ્યું હોય, જેણે ધન મેળવવા દોડે રાખ્યું હોય એમને કેટલી બધી પ્રેકટીશ કહેવાય? આ બધું તો DNA માં સમાઈ જાય કે નહિ? એક સત્ય દાખલો આપું. ચીનમાં જુના જમાનામાં સ્ત્રીઓ જન્મે એટલે નાની બાળકી હોય ત્યારથી એને લોખંડના બુટ પહેરાવી દેવાતા જેથી તે ભલે મોટી થાય એનું બાકીનું શરીર મોટું થાય પણ પગનો પંજો મોટો થાય નહિ સાવ નાજુક જ રહે. એના લીધે તે સ્ત્રી સરખું ચાલી પણ શકે નહિ. કોઈ માણસનાં પગ બેડીઓ વડે જકડી દો કદી દોડવા જ ના દો તો એ મોટો થઈને બહુ દોડી ના શકે ભલે બેડીઓ કાઢી નાખો. હવે એવા માણસને તમે કહો કે હવે દેશ આઝાદ થઈ ગયો છે, લોકતંત્ર છે બધાને ઇક્વલ ઓપરટ્યુનીટી તું હવે મિલ્ખાસિંઘ જોડે પણ દોડી શકે છે એમ કહી તેને મિલ્ખાસિંઘ જોડે દોડવા ઊભો કરી દો તો શું થવાનું? મિલ્ખા તો ભાગ મિલ્ખા ભાગ કયાનો ક્યા પહોંચી જાય અને પેલો તો બેચાર ડગલાં દોડી ગબડી પડવાનો. એટલે મિલ્ખાને કહેવું પડે કે તું ભાઈ આરામથી બેસ પેલાને જે કદી દોડ્યો નથી એને બે માઈલ દોડવા દે પછી તું ઊભો થઈ જજે. આ છે ભારતમાં અનામતની જરૂરીયાત. પાંચ હજાર વર્ષથી દોડ્યા જ નથી, મોકો આપ્યો જ નથી એમને જરા દોડવા દો, જરા પ્રેક્ટીશ કરવા દો, જરા એમના પગ છુટા થવા દો પછી ઉભા થાજો તો ય તમે જીતી જશો. ૫૦૦૦ વર્ષથી દોડતા આવેલા મિલ્ખાસિંઘ ૧૦૦ વર્ષ ધીમું દોડીને પેલા કદી નહિ દોડેલાને દોડવા દેશે તો શું ખાટું મોળું થઈ જવાનું છે?

આ વર્ણભેદને વર્ગભેદ સુધી સીમિત રાખ્યો હોત તો કોઈ વાંધો નો આવત. કોઈ શુદ્ર વેદ ભણી બ્રાહ્મણ બની શકત કે કોઈ ક્ષત્રિય વેદ ભણી બ્રાહ્મણ બની શકત. વિશ્વામિત્રે એવો ટ્રાય કરેલો. રાજા હતા, તપ વગેરે કરતા હતા પણ બ્રાહ્મણો એમને રાજર્ષિ કહેતા બ્રહ્મર્ષિ નહોતા કહેતા. એનો બહુ મોટો જગડો હતો. વિશ્વામિત્રને બ્રહ્મર્ષિ કહેવડાવવું હતું પણ કોઈ કહેતું નહોતું એટલે ગુસ્સે થતા અને તે સમયના ઋષિ એલ્ફા વસિષ્ઠ સાથે ઝગડો કરતા. વાર્તા તો એવી છે કે વશિષ્ઠનાં ૧૦૦ પુત્રો એમણે મારી નાખેલા. જોકે વશિષ્ઠને સો પુત્રો હોય અને વિશ્વામિત્ર એને મારી નાખે તે વાર્તા જરા વધુ પડતી લાગે છે.

ભગવાન રામ જોડે શંબુકનો વધ કરાવવાને બદલે “શંબુકને બ્રાહ્મણ ઘોષિત કરી દીધો હોત તે સમયના ઋષિમુનિઓએ તો આજે ભારતનો ઇતિહાસ જુદો હોત.”

ભારત કદી આક્રમણકારીઓ સામે હાર્યું નો હોત. ભારતના વિશાલ મોટા વર્ગને કોઈ ફરક નહોતો પડતો હિંદુ રાજા રાજ કરે, મુસલમાન રાજ કરે કે અંગ્રેજ રાજ કરે. કારણ એમની નિયતિ તો નક્કી જ હતી કોઈ પણ રાજગાદી પર આવે. એમના જન્મના વર્ણનું કારણ બતાવવા પાછળ એક બહુ મોટી મનોવૈજ્ઞાનિક રમત હતી કર્મનો સિદ્ધાંત. તમે જેવા કર્મ કર્યા હશે તેવો જન્મ મળશે. આગલા જન્મે ખરાબ કર્મો કર્યા હશે એટલે શુદ્ર તરીકે જન્મ્યા હવે કોઈ ઉપાય નથી, અ જન્મે સારા કર્મો કરો વર્ણ બદલાઈ જશે. આગલા અને આવતા જન્મના ચક્કરમાં શુદ્રો રાજી હતા. શુદ્રો શું બધા રાજી હતા અને હજુ આજ સુધી છે. અંગ્રેજોએ ૨૦૦ વર્ષ રાજ કર્યું એમાં એક સાથે ભારતમાં એમની ટોટલ વસ્તી ૭૦/૮૦ હજારથી કદી વધુ નહોતી. આ અંગ્રેજોએ જ પહેલીવાર સ્કૂલો શરુ કરી અને એમના ત્યાં વર્ણભેદ નહોતો એટલે બધાને ભણવાનું મળ્યું.

યુરોપમાં વર્ણભેદ નહોતો પણ એના જેવો રંગભેદ ખરો. કારણ રંગ પણ જન્મથી મળે છે બદલાય નહિ. રંગભેદ પણ આફ્રિકાથી ગુલામો લાવ્યા પછી શરુ થયો. યુરોપિયન અમેરિકા આવ્યા ગુલામો સહીત એટલે રંગભેદ સાથે જ આવે તે સ્વાભાવિક છે. પણ યુરોપ અમેરિકા રંગભેદ વહેલી તકે ભૂલવા માંડ્યા. શોષણ તો ત્યાં પણ થયું છે. પણ આપણી જેમ હજારો વર્ષ લગી નહિ. એના ઉપાયમાં રંગભેદના કારણે કોઈ જગ્યાએ ભેદભાવ ના થવો જોઈએ અને સર્વને સમાન તક નોકરી ધંધામાં મળવી જોઈએ તેનું સરકાર ધ્યાન રાખવા માંડી એટલે ભારત જેવી અનામત પદ્ધતિ દાખલ કરવી પડી નહિ. યુરોપ અમેરિકામાં સ્ત્રીઓ, અપંગો, કિન્નરો, સહીત કાળાં/ધોળા જોયા વગર તમામને સરખી તક મળે છે. અપંગો માટે દરેક જગ્યાએ સ્પેશલ ઢાળવાળા ટ્રેક બનાવવા જ પડે છે. ઓછી આવકવાળાને હેલ્થકેર ઈન્સ્યોરન્સ મફત મળે છે. ઓછી આવકવાલાને દર મહીને ફૂડ માટે ફૂડ સ્ટેમ્પ મળે છે. મારા દીકરાની આવક ગમે તેટલી હોય પણ મારી આવક ઓછી હોય તો મને ફૂડ સ્ટેમ્પ ચોક્કસ મળે. હોમલેસ લોકોને રહેવાની સગવડ મળે છે સરકાર તરફથી. અહિ ટેક્ષ ભરવા લોકો સામેથી આતુર હોય છે કારણ દસ વર્ષ ટેક્ષ ભરીને જોબ કરી હોય તો રીટાયર થતાં સરકાર તરફથી અમુક ચોક્કસ રકમ મળે છે. જેથી પોતાનું ગુજરાન ચાલે અને કોઈના પર બોજ ના બનો.

ભારતમાં અનામત પદ્ધતિનું ફરીથી મૂલ્યાંકન કરવું જરૂરી છે. હજુ જોઈએ તેવા લાભ જોઈએ તેને પહોચ્યા નથી. ભારતમાં તકલીફ એ છે કે વર્ણભેદના લીધે જે વિરાટ સમૂહને સામાજિક આર્થીક અન્યાય થયો છે તે વર્ગ ખુદ અંદરોઅંદર વર્ણભેદમાં સપડાયેલો છે. કારણ એણે વર્ણભેદ જ જોયો છે તો પોતાના વર્ગમાં પણ વર્ણભેદ જ કરે ને?

ખાલીસ્તાન ચળવળ, આઝાદીનો અપચો-3 :- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ, સ્ક્રેન્ટન, પેન્સીલવેનિયા…

ખાલીસ્તાન એટલે એક અલગ શીખોનું રાજ કે દેશ હોવો જોઈએ તેના બીજ આઝાદી પહેલા અકાલીદળ રોપી ચૂક્યું હતું. સંજોગોના જાતજાતના ખાતર-પાણી મળતા તે હવે પાંગરીને છોડ બની ચૂક્યો હતો. આ છોડને નાથવા વધુ મોટો થતો અટકાવવા ઈન્દિરાજી અને તેમના સાથી મિત્રોએ ભીન્દારાનવાલે ને સાથ સહકાર આપી બહુ મોટી ભૂલ કરી હતી. ૧૯૭૭માં જનતા પાર્ટીના સહયોગમાં ગાદીનશીન થયા પછી અકાલીદળ આ છોડને વધુને વધુ ખાતર પાણી આપે તે સ્વાભાવિક હતું. એને કંટ્રોલમાં રાખવા શિરોમણી ગુરુદ્વારા પ્રબંધક કમિટીની ૧૯૭૯મા થનારી ચુંટણીમાં અકાલીદળનું પ્રભુત્વ ઓછું થાય તેવા માણસો જીતીને આવે તે જરૂરી હતું માટે ઈન્દિરાજી આણી મંડળીએ ભીન્દારણવાલે ને આર્થિક સહયોગ પણ આપ્યો. અહિ પાસા ઊંધા પડ્યા. ભીન્દારાનવાલે પોતે મહાન શીખ લીડર બનવા માંગતો જબરો મહત્વાકાંક્ષા ધરાવતો જુનવાણી તદ્દન ઓર્થોડોક્સ ધાર્મિક લીડર હતો. એને ૧૯૭૮માં એણે ગોલ્ડન ટેમ્પલમાંથી ભડકાઉ ભાષણ કરી ફતવો બહાર પાડી ટોળાને ઉશ્કેરી નિરંકારીઓ પર હિંસક હુમલા કરેલા, નિરંકારી બાબા ગુરુબચનસિંઘનું મર્ડર કરવામાં આવેલું, ત્યાંથી શીખ હિંસક ત્રાસવાદની શરૂઆત થઈ.

ભીન્દારાન્વાલેએ ઓલ ઇન્ડિયા શીખ સ્ટુડન્ટ ફેડરેશન(AISSF) જોડે સાંઠગાંઠ કરી લીધી. આ AISSFની રચના અકાલીદળે આઝાદી પહેલા ૧૯૪૩મા કરેલી અને તે ભાગલા વખતે અલગ શીખ રાજ, પંજાબી સુબા વગેરે લડતમાં અકાલીઓ માટે પાવર સપ્લાય હતું. હવે કહેતા નહિ AISSF ની રચનામાં ઈન્દિરાજી અને કોંગ્રેસનો હાથ છે. અકાલીઓને ધમાલ કરવી હોય ત્યારે AISSF કામ લાગતું. ભાગલા પડ્યા ત્યારે પંજાબનો મોટાભાગનો ઔદ્યોગિક ઝોન પાકિસ્તાનમાં જતો રહેલો. ભારતમાં ખેતીવાડી વાળું પંજાબ બચેલું. અમૃતસર, ગુરુદાસ્પુર અને માજ્હા વિસ્તારના મોટાભાગના મિલીટન્ટ યુવાનો ખેતી કરતા ફેમિલીના હતા. ભીન્દારાન્વાલેએ આવા યુવાનોની લીડરશીપ હાથમાં લઇ લીધી. આ AISSF ને પરદેશમાંથી પણ ખૂબ પૈસા મળતા. ૧૯૮૧મા આ ગ્રુપના ૩ લાખ મેમ્બર હતા એ ઉપરથી તેની સક્રિયતા ખયાલ આવશે.

મીડિયાની ભડવાગીરી ત્યારે પણ ચાલુ હતી. હિંદુ-શીખો વચ્ચે કોમી તણાવ વધતો જતો હતો. આર્યસમાજિ નેતા લાલ જગતનારાયણનું મર્ડર કરવામાં આવ્યું સપ્ટેમ્બર ૧૯૮૧મા અને હિંદુ શીખ વચ્ચે તોફાન થયું અને કેન્દ્ર સરકાર ભડકી. ભીન્દારાનવાલે પર તેનો આરોપ લાગ્યો. અકાલીદળનાં હરચંદસિંઘ લોન્ગોવાલે ભીન્દરાનવાલે સાથે ગઠબંધન કરી કેન્દ્ર સરકાર સામે મોરચો ખોલ્યો તેમાં ૩૦,૦૦૦ લોકોએ ધરપકડ વહોરી, જોકે તરત છોડી મુકવામાં આવેલા. ૧૯૮૨મા એશિયન ગેઈમ દિલ્હીમાં યોજાએલી. પહેલીવાર આવો રમતોત્સવ ઈન્દિરાજી ખેંચી લાવેલા તે સમયે અકાલીદળે શાંતિપૂર્ણ ડેમોન્સ્ટ્રેશન કરશે તેવું જણાવ્યું. પણ સરકાર એવું કરવા દે ખરી? એવું જોખમ લે ખરી? શીખોના મિજાજ જોતા એશિયન ગેઈમ્સની પત્તર ઝીંકાઈ જાય કે નહિ? મ્યુનિક ઓલોમ્પિક જેવો હત્યાકાંડ કરી બીજા દેશો આગળ મોઢું બતાવવા લાયક રહેવા દે ખરા? સરકારે આ વખતે કડક થવું પડ્યું. બસ પછી તો દોર ચાલ્યો પંજાબમાં અવિરત હિંસાનો. હિન્દુઓને જયા જુઓ ત્યાં ઠાર મારો. બસમાંથી ઉતારી સળગાવી દો. રેલ્વે સ્ટેશનો, બસ સ્ટેશનો, માર્કેટમાં જ્યાં સગવડ મળે બોમ્બ ફેંકો, મોટરસાયકલ પર બે જણા આવે અચાનક હત્યાકાંડ કરી જતાં રહે. હિંદુ નેતાઓને મારો, શીખ નેતાઓ અકાલીદળ કે ભીન્દરન્વાલેનાં વિરોધી હોય તો ઠાર મારો. અકાલીદળનાં નેતાઓ સંત જરનૈલસિંઘ આગળ બકરી, શિરોમણી ગૃરુદ્વારા પ્રબંધક કમિટીના સભ્યો પણ તેની આગળ બકરી. એ પોતે હવે ગોલ્ડન ટેમ્પલમાં જ રહેવા લાગ્યો અને ત્યાંથી પંજાબમાં મોતનું તાંડવ ચલાવવા લાગેલો. ૧૯૮૩મા પંજાબમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું.

અમેરિકા-પાકિસ્તાનનાં આશીર્વાદ, વિદેશી શીખોના ડોલર્સ, પાઉન્ડ, ISIની તાલીમ, વધારામાં ભારતીય આર્મીના રીટાયર ઉસ્તાદો પણ તાલીમ આપતા આ બધું ભેગું મળી શીખ ત્રાસવાદીઓ સફળતાથી હત્યાકાંડ પર હત્યાકાંડ કરે રાખતા હતા. સંત મંદિરમાં બેઠા બેઠા શેતાનને શરમાવતા હતા. એક તો મંદિરમાં પોલીસથી ઘૂસાય નહિ. ચામડાની વસ્તુ ના લઇ જવાય તેવા બહાના. અર્મીથી ઘૂસાય નહિ. ધાર્મિક લાગણી દુભાઈ જાય અને તેવી બદમાશ લાગણીઓ લઇ મંદિરમાં બેઠા બેઠા ત્રાસવાદ ચલાવી શકાય. મંદિર દ્વારે DGP ની લાશ આઠ આઠ કલાક પડી રહી ત્યારે ઇન્દિરાજીને લાગ્યું કે હવે આ નસ્તર પર મોટો ચીરો મુકવો પડશે છરી મુકવી પડશે. એના માટે ભીન્દારાનવાલેને પકડવો પડશે અને તેણે પકડવા મંદિર પર રીતસર એટેક કરવો પડશે.

૧૯૮૨ થી ભીન્દારાનવાલે ગોલ્ડન ટેમ્પલના અંદર આવેલા ગેસ્ટ હાઉસ ગુરુ નાનક નિવાસમાં ૨૦૦ હથિયારબંધ ત્રાસવાદીઓ સાથે રહેવા આવી ગયેલો. તેની સાથે મદદમાં રીટાયર મેજર જનરલ શાબેગસિંઘ પણ હતા. પહેલા તો ઇન્દિરાજીએ લેફ્ટનન્ટ જનરલ એસ. કે. સિન્હા જે હવે પછી આર્મી ચીફ બનવાના હતા તેમને પૂછ્યું પણ એમણે ભારે પગલા લેવા હિમાયત કરી નહિ. બીજા ઉપાય કરવા સૂચવ્યું. ઇન્દિરાજીએ કેટલાક નિર્ણાયક પગલા લીધા, સિન્હા સાહેબનું પત્તું કાપવું પડ્યું, અરુણ શ્રીધર વૈદ્યને આર્મી ચીફ બનાવ્યા, જનરલ સુંદરજીને વાઈસ ચીફ બનાવ્યા, અને ઓપરેશન બ્લ્યુ સ્ટારનો તખ્તો ઘડી કાઢ્યો.

૧ જુને જનરલ સુંદરજી અને કુલદીપસિંઘ બ્રારની આગેવાની હેઠળ ઓપરેશન શરુ થયું. શરૂમાં બીએસએફ અને સીઆરપી એ હલ્લો બોલાવ્યો. બીજી જુને કાશ્મીર, રાજસ્થાન પાકિસ્તાન બોર્ડર સીલ કરી દેવામાં આવી. આર્મીની સાત ડીવીઝનો પંજાબના ગામડાઓમાં ઉતારી દેવાઈ. પ્રેસ મીડિયા પર ટોટલી પ્રતિબંધ, રેલ, રોડ, રસ્તા અને એર સર્વિસ પણ બંધ એન આર આઈ અને બીજા વિદેશીઓ પર પંજાબમાં પ્રવેશ બંધ કરી દેવામાં આવ્યો. જનરલ ગૌરીશંકરને પંજાબ ગવર્નરનાં સલાહકાર નિયુક્ત કરાયા. ત્રીજી જુને આર્મી અને પેરામીલીટરીની દેખરેખમાં પુરૂ પંજાબ કરફ્યુમાં જકડાયું. ચોથી જુને આર્મીએ હુમલો શરુ કર્યો. મેજર જનરલ શાબેગસિંઘ મંદિરમાંથી ડીફેન્સ કરતા હતા જે હવે ખુદ ત્રાસવાદી બનું ચૂકયા હતા તેમને ખાળવામાં આવ્યા. સીઝફાયર કરી SGPC નાં માજી વડા ગુરુચરણસિંઘ તોહરાને ભીન્દરાનવાલે પાસે સમાધાન માટે મંત્રણા કરવા મોકલાયા. પણ તે લીલા તોરણે વિલા મોઢે પાછા આવ્યા. પાંચમી જુને ફરી હુમલો શરુ થયો. બીએસએફ, સીઆરપીએફ, ૧૦ ગાર્ડસ, એક પેરા કમાન્ડો, સ્પેસીઅલ ફ્રન્ટીયર ફોર્સ, ૨૬ મદ્રાસ અને ૯ કુમાઉ બટાલિયન, ૧૨ બિહાર રેજીમેન્ટ, ૯ ગરવાલ રાઈફલ, ૭ ગરવાલ રાઈફલ, ૧૫ કુમાઉ રેજીમેન્ટ આ બધી ટુકડીઓ જનરલ બ્રાર, બ્રિગેડીયર એ. કે. દીવાનની રાહબરી હેઠળ એમના પ્લાન મુજબ મચી પડી હતી. છઠ્ઠી જુને વિજયંત ટેંક બોલાવવી પડેલી ત્યારે દસ તારીખ સુધી પુરો કાબુ આવેલો.

બહુ દુઃખદાયક ઘટનાનું હ્રદયદ્રાવક વર્ણન કરવું નથી. પણ મિત્રો સમજાય છે કેટલી ભયાનક તૈયારીઓ હશે દેશને તોડવાની, દેશમાં કોહરામ મચાવવાની, દેશમાં તબાહી મચાવવાની ત્રાસવાદીઓની? એક મીની યુદ્ધ જ કેન્દ્ર સરકારને પોતાના જ બગડેલા ભાઈઓ વિરુદ્ધ ખેલવું પડ્યું હતું. એક બાપને પોતાના જ બગડેલા બેટાને ઠમઠોરવા કેટલી જહેમત કરવી પડેલી?

૫૦૦ શીખ ત્રાસવાદીઓ માર્યા ગયેલા અને મીલીટરીનાં ૮૩ બહાદુરોએ જાણ ગુમાવેલા અને ૨૩૬ ઘાયલ હતા. બિનસત્તાવાર આંકડો ઘણો મોટો છે. એ જમાનામાં બીબીસીનો માર્ક તુલી રેડીઓ પર બહુ ફેમસ હતો એના કહેવા મુજબ સિવિલિયન શીખોએ અમૃતસર તરફ કુચ કરેલી તેમને રોકવા ટેન્કો સામે ધરવી પડેલી. રાજીવ ગાંધી એકવાર ક્યાંક મીલીટરીનાં ૭૦૦ બહાદુરો માર્યા ગયેલા તેવું બોલી ગયા હતા.

ખેર પરિણામ સ્વરૂપ

૫૦૦૦ શીખ સૈનિકોએ લશ્કરમાં બળવો કરેલો પણ એમને દબાવી દેવા પડે તે સ્વાભાવિક છે. ૩૧ ઓકટોબર ૧૯૮૪ના રોજ પોતાના જ બે કાયર નામર્દ શીખ બોડીગાર્ડ દ્વારા ભારતના એકમાત્ર મર્દ વડાંપ્રધાન શ્રીમતી ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા કરવામાં આવી. પરિણામ સ્વરૂપ શીખો વિરુદ્ધ તોફાનો થયા અને એમાં બેથી ત્રણ હજાર નિર્દોષ શીખો વગર વાંકે માર્યા ગયા. ૧૮૮૫મા એર ઇન્ડિયા ફ્લાઈટ નં-૧૮૨ ત્રણસો યાત્રી સહીત શીખ ત્રાસવાદીઓ દ્વારા ઉડાવી દેવાયું. ઓપરેશન બ્લ્યુ સ્ટાર વખતે જે આર્મી ચીફ હતા તે જનરલ અરુણ શ્રીધર વૈદ્યની પુનામાં ૧૯૮૬મા હત્યા કરવામાં આવી હતી તેના આરોપીઓ હરજીન્દરસિંઘ જિન્દા અને સુખદેવસિંઘ સુખાને ૭ ઓકટોબર ૧૯૯૨મા ફાંસીએ લટકાવી દેવામાં આવ્યા. સરકાર દ્વારા ગોલ્ડન ટેમ્પલનું સમારકામ કરવામાં આવ્યું.

શીખ ત્રાસવાદીઓ હજુ મંદિરનો ઉપયોગ છુપાઈ જવા કરતા હતા. ૩૦ એપ્રિલ ૧૯૮૬મા ઓપરેશન બ્લેક થંડર-૧ બીએસએફના ૭૦૦ જવાનોએ કરેલું એમાં ૩૦૦ શીખ મિલીટન્ટ પકડાયેલા. ઓપરેશન બ્લેક થંડર-૨, ૯ મે ૧૯૮૮મા કરવામાં આવેલું તે પંજાબ પોલીસ વડા કંવરપાલસિંઘની આગેવાની હેઠળ થયેલું. તે વખતે ૨૦૦ મિલીટન્ટ શરણે થયેલા તે વખતે અજીત દોવલ આઈપીએસ ઓફિસર હતા અને શીખ બની મંદિરમાં ત્રાસવાદીઓ સાથે એમના હમદર્દ બનીને રહેલાં. એમની જાસુસી રંગ લાવેલી. ઓપરેશન વુડરોઝ ૧૯૮૪ થી ૧૯૯૨ સુધી ચાલેલું. પંજાબ ચંદીગઢ ડીસ્ટર્બડ એરિયા એક્ટ ૧૯૮૩ લગાવી આર્મીને બેમર્યાદ સત્તાઓ આપવામાં આવેલી. શીખ મિલિટન્ટ હત્યાઓ કરી શેરડીના ખેતરોમાં સંતાઈ જતાં, ફોર્સ બહારથી હુમલા કરે ફાવે નહિ. ખેતરોમાં જીપ કે બીજા વાહન જાય નહિ. ગીલ સાહેબે આઈડિયા માર્યો. ટ્રેકટર પર બુલેટપ્રૂફ કેબીનો બનાવડાવી, હવે ટ્રેકટર તો આરામથી ખેતરમાં ફરી શકે. હજારો યુવાન શીખ મિલીટન્ટ માર્યા ગયા. બાકીના પાકિસ્તાન ભેગા થઈ ગયા. ગીલ સાહેબને ગુપ્ત ફંડ આપવામાં આવેલું. કોંગ્રેસના મુખ્ય મંત્રી બીયંતસિંઘ અને ગીલ સાહેબની જોડીએ સપાટો બોલાવી દીધો. એમાં જોકે પાછળથી બીયંતસિંઘની એમની કાર બોમ્બ વડે ઉડાવી હત્યા કરી દેવાઈ હતી.

અલગ ખાલિસ્તાનના બીજ અકાલીદળે આઝાદી પહેલા રોપેલા હતા. કોંગ્રેસે એના મુખ્ય મંત્રી અને પ્રાઈમ મિનિસ્ટર બેની જાન ગુમાવી હતી. જે થોડો સમય કોંગ્રેસે ભીન્દારાનવાલેને સાથ આપ્યો તેમાં હેતુ અકાલીદળની ખાલિસ્તાની પ્રવૃત્તિઓ નાથવા પુરતો હતો. એક ખાસ વાત કહું, “ ઓપરેશન બ્લ્યુ સ્ટાર પછી ગુપ્તચર એજન્સીઓ અને સુરક્ષા સલાહકારોએ ઇન્દિરાજીને એમના શીખ બોડીગાર્ડ હટાવી લેવાનું સૂચવ્યું હતું, સુરક્ષા સલાહકારોને શીખ સેન્ટિમેન્ટની ખબર હતી, દગો થવાનો સો ટકા સંભવ હતો. પણ ઇન્દિરાજીએ એનો ઇન્કાર કર્યો, આ મર્દ વડાંપ્રધાને કહ્યું હું શીખ બોડીગાર્ડ હટાવી લઉં તો એનો ખોટો મેસેજ મારા દેશ બાંધવોમા જાય કે મને શીખો પ્રત્યે નફરત છે. શીખ પ્રજામાં પણ ખોટો મેસેજ જાય. માટે એમણે ધરાર શીખ બોડીગાર્ડ બદલવાની ના પાડી દીધી.” અને ના થવાનું થયું. શીખ બોડીગાર્ડની ધાર્મિક લાગણીઓ છંછેડી ઉશ્કેરી દેવામાં આવેલા. બોડીગાર્ડ સબ ઇન્સ્પેકટર બિયંતસિંઘ ઇન્દીરાજીનો માનીતો હતો તે દસ વર્ષથી એમની સાથે હતો જ્યારે સતવંતસિંઘ પાંચ મહિના પહેલા આવેલો. બિયંતસિંઘ પહેલી ત્રણ ગોળીઓ રિવોલ્વર વડે મારે છે, ઈન્દિરાજી નીચે પડી ગયા પછી સતવંતસિંઘ સ્ટર્લીંગ સબમશીનગનમાંથી ૩૦ રાઉન્ડ છોડે છે. બિયંતસિંઘને તો ઇન્ડો-તિબેટીયન બોર્ડર પોલીસના બે જવાનો ત્યાં ઠાર મારે છે અને સતવંત પકડાઈ જાય છે તેને કેહરસિંઘ સાથે ૧૯૮૯માં લટકાવી દેવામાં આવે છે.

જે વડાંપ્રધાન પોતાના શીખ બોડીગાર્ડ હટાવી લેવાની ના પાડે છે અને એમાં શહીદ થાય છે તેમના પર ખાલીસ્તાન બાબતે અનાપશનાપ આક્ષેપો કરતા પહેલા આજના ટુચ્ચા ટુણીયાદ પત્રકારોએ એમની માનસિક સારવાર કરાવી લેવી જોઈએ.

હજુ કેનેડા અને યુકે, યુએસમાં રહેલાં શીખોની પૂંઠમાં ખાલીસ્તાનનો કીડો સળવળે છે. એમને ક્યા જાતે કશું કરવું છે? પૈસા આપી પારકા છોકરાં વધેરવાની વાત છે. હજુ કેનેડા અને યુએસનાં કેટલાક ગુરુદ્વારામાં મહાન ત્રાસવાદી સંત જરનૈલસિંઘનાં શહીદ તરીકેના ફોટા મુકેલા છે. કેનેડાના હાલના વડાપ્રધાન ખાલીસ્તાનનાં ટેકેદાર શીખોમાં ચહિતા બની પાઘડી પહેરી મહાલવામાં ગર્વ અનુભવે છે. હાલની ભારત સરકારે એમના ભારત ખાતેના પ્રવાસ વખતે બહુ ભાવ આપ્યો નહિ તેના પડઘા કેનેડામાં પડ્યા છે. એમનું વધારે પડતું લિબરલીઝમ કેનેડાના અમુક નાગરિકોને પણ ગમતું નથી. તેવા લોકો એમને સ્ત્રૈણ, ટ્રાની જેવા વિશેષણો વડે નવાઝે છે પણ આપણે એવું ના કહીએ, આપણા તે સંસ્કાર નથી.

અગાઉના બે ભાગ વાંચી મિત્રોએ ખૂબ સારા પ્રતિભાવ પાઠવ્યા છે તે બદલ સૌ મિત્રોનો ખૂબ ખૂબ આભાર. મારો પ્રયાસ ખાલી હકીકતો ઉજાગર કરવાનો હોય છે. ઓપરેશન બ્લ્યુ સ્ટાર વખતે અમે દિલધડક રેડીઓ ઉપર બેસી રહેતા હતા સમાચાર જાણવા.

ખાલીસ્તાન ચળવળ, આઝાદીનો અપચો-૨ :- ભૂપેન્દ્રસિંહ રાઓલ, સ્ક્રેન્ટન, પેન્સીલવેનિયા…

ભારતમાં સરેરાશ દોઢ કરોડ શીખો હશે. એમાંના મોટાભાગના લગભગ પંજાબમાં ૬૧ ટકા બીજા નંબરની બહુમતિ હિંદુઓ સાથે રહે છે. આઝાદી પછી પંજાબ સંકોડાતું રહ્યું છે. ભાષા પ્રમાણે આલગ રાજ્યો બનવા લાગ્યા એમ પંજાબના પણ ભાગ થઈ થઈને નાનું બનતું ગયું. ગુજરાત પહેલા મુંબઈ રાજ્ય સાથે સંલગ્ન હતું. બૃહદ મુંબઈ રાજ્ય કહેવાતું જેના મુખ્યમંત્રી મોરારજી દેસાઈ રહી ચુકેલા હતા. એ મોટા મુંબઈ રાજ્યમાંથી ગુજરાત માટે અલગ ગુજરાતની માંગ કરવામાં આવી ત્યારે મોરારજી કહેતા મારી લાશ પરથી ગુજરાત લેજો. ઇન્દુચાચા મતલબ ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકની આગેવાની હેઠળ મહાગુજરાતની લડાઈ ચાલેલી. ઇન્દુચાચા સામે જવાહરલાલ નહેરુ ચૂંટણીમાં ઉભા રહે તો પણ હારી જાય એવું કહેવાતું. છેવટે ૧૯૬૦માં ગુજરાતી ભાષા પ્રમાણે ગુજરાત અલગ રાજ્ય બન્યું. આબુ ગયું રાજસ્થાનમાં એનું સાટું વાળવા મોરારજીએ ડાંગ જિલ્લો બનાવી સાપુતારાના સુંદર ડુંગરો ગુજરાતને અપાવ્યા. લાશ પરથી ગુજરાત લેજો વાત મોરારજી ભૂલી ગયા, પણ ઘર એમનું મુંબઈમાં રહ્યું કાયમ માટે.

પંજાબમાંથી પણ ટુકડા થવા લાગેલા. હિન્દીભાષી એક ટુકડો હરિયાણા બન્યો તો ઉત્તરમાં રહેલો અમુક પહાડી પ્રદેશ ભેગો થઈને હિમાચલ પ્રદેશ બન્યો. આજે પણ રાજસ્થાન, હરિયાણા અને હિમાચલ પ્રદેશમાં શીખોની સારી એવી વસ્તી છે. એક સમયે પાકિસ્તાનના ખાસા બધા પ્રાંત, ઉત્તરમાં છેક કાશ્મીર સુધી ને નીચે રાજસ્થાન સુધી શીખ સામ્રાજ્યનો પરછમ લહેરાતો હતો તે નાનું ને નાનું બનતું જાય છે. કેન્દ્ર સરકારની સત્તામાં કાપ અને રાજ્ય સરકાર પાસે વધુ સત્તા મતલબ પાવરની માંગ સાથે શીખોનાં અલગ રાજ્યની માંગણી શરુ થઈ એમાં આર્યસમાજી હિંદુઓ સાથેનો ધાર્મિક, સૈદ્ધાંતિક સામાજિક વિખવાદનો પણ મહત્વનો ભાગ હતો. બધા શીખો ભારત વિરોધી નહોતા અને છે પણ નહિ અને હોય પણ નહિ. ગુજરાતીઓએ એમની આગવી આઇડેન્ટિટી માટે મહાગુજરાતની ચળવળ ચલાવી અને અલગ ગુજરાત માંગ્યું અને મળ્યું એમાં ભારત વિરોધ ક્યા હતો? બસ શીખોનું પણ એવું જ હતું.

૧૯૭૧ના યુદ્ધમાં પાકિસ્તાનનો પરાજય અને બાંગ્લાદેશ રૂપી પૂર્વ પાકિસ્તાન છુટું પડી ગયું તે પરાજયનો અપરાધબોધ પાકિસ્તાનને બરોબર પીડતો હતો. આ તેજોવધ ભૂલાય તેવો નહોતો. તો તે યુદ્ધ સમયે પાકિસ્તાનની મદદે પોતાનો સાતમો નૌકા કાફલો રવાના કરવાના ઓર્ડરને સ્થગિત કરવો પડ્યો તે તેજોવધ અમેરિકાના પ્રમુખ નીક્શન પણ ભૂલે તેમ નહોતા. લોખંડી વડાંપ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ યુદ્ધ વખતે રશિયા ભારત પડખે રહે તેવા લશ્કરી કરાર કરીને અમેરિકન પ્રમુખને જબરી શિકસ્ત આપી હતી. ૧૯૭૧ના યુદ્ધ વખતે અમેરિકા પાકિસ્તાનને મદદ કરે તો રશિયા ભારતના પડખે તરત ચડે. એ પરાજયનો બદલો ગમે તે રીતે વાળ્યા કરવો તે પાકિસ્તાનની મકસદ હતી. ગામ હોય ત્યાં ઉકરડો તો હોવાનો જ. એટલે થોડા અલગાવવાદી શીખો શોધી તેમને અલગ ખાલીસ્તાન નામનો દેશ બનાવવાના અને તેમાં રાજ કરવાના રંગીન સપના બતાવવામાં પાકિસ્તાન અમેરિકાને બહુ વાર લાગે નહિ.

પંજાબ પ્રાંત સદીઓ સુધી હિંદુ રાજાઓના હાથ નીચે રહ્યો, ૫૦૦ વર્ષ મુસ્લિમ શાસકોના હાથ નીચે અને બહુ ટૂંકા સમય માટે મહારાજા રણજીતસિંહ(૧૭૭૯-૧૮૩૯) નીચે રહ્યો. લાહોર એમની રાજધાની હતી. મહારાજા રણજીતસિંહ છેક ઈરાન સુધી આંટો મારી આવેલા અને નાદીરશાહની લુંટનો બદલો વાળી આવેલા. કોહીનુર હીરો તે ઈરાનથી પાછો લઇ આવેલા. કોઇથી નહિ હારનારા અને ડરનારા અફઘાનીઓના પાયજામાં મહારાજા રણજીતસિંહ અને એમના સેનાપતિ હરિસંહનું નામ સાંભળી પલળી જતાં. પેલા પ્રખ્યાત ગીત મેરે દેશ કી ધરતી સોના ઉગલેમાં રંગ હરા હરિસિંહ નલવેસે ગવાય છે તે આ હરિસિંહ મહારાજા રણજીતસિંહનાં સેનાપતિ હતા. ૧૯૩૯મા મહારાજા રણજીતસિંહનું અવસાન થયું પછી એમના વારસદારો સાવ નબળા અને કાવાદાવામાં ભરપુર હતા. અંગ્રેજો સાથે બે યુદ્ધ થયા પછી ૨૯ માર્ચ ૧૮૪૯મા શીખ સામ્રાજ્યનું પતન થયું. પંજાબમાં કોલોનિયલ એરા વખતે પશ્ચિમમાં શીખોને મુસ્લિમ બહુમતિ સાથે રહેવાનું આવ્યું, પૂર્વમાં હિંદુ બહુમતિ સાથે અને મધ્યમાં એમની બહુમતિ રહી. બ્રિટીશ રાજ વખતે શીખો લશ્કરમાં ભરતી થવામાં અવ્વલ રહેવા માંડ્યા. પહેલા વિશ્વયુદ્ધ વખતે ભારતના બ્રિટીશ લશ્કરમાં ત્રીજા ભાગના શીખો હતા. મૂળે શીખ ધર્મ હિંદુ ધર્મમાંથી વિકસેલો હતો એટલે હિંદુઓ સાથે વિખવાદનો કોઈ જુનો ઈતિહાસ હતો નહિ ઉલટાનું મુસ્લિમો સાથે સુમેળ ઓછો હોય તે સ્વાભાવિક હતું.

અત્યારે આપણે પાઘડીધારી, દાઢીધારી, હાથમાં કડા પહેરેલા કરડા શીખો જોઈએ છીએ તે શું પહેલેથી એવા હતા? નાં જરાય એવા નહોતા. ૧૪૬૯મા ગુરુ નાનકે પંથ સ્થાપ્યો ત્યારે શીખો મોટા ભાગે નીચલા માધ્યમ વર્ગના ખાસ તો વેપારી, ખેડૂતો ને મોટાભાગે જાટ કોમમાંથી વધુ આવેલા હતા. ૨૦૦ વર્ષ પછી છેલ્લા ગુરુ ગોવિંદસિંહે શીખ પ્રજામાં આમૂલ પરિવર્તન લાવી દીધું. ખાલસા પંથની સ્થાપના કરી, ગુરુ પ્રથા બંધ કરી, પાંચ ‘ક’ ધારણ કરવાના, કેશ, કિરપાણ, કંગ, કછ, અને હાથે કડું.. નામની પાછળ સિંહ લગાવવાનું ગુરુએ શરુ કરાવ્યું. ગુરુ ગોવિંદસિંહનું ખુદનું નામ ગોવિંદરાય હતું. એક સીધીસાદી કોમને લડાયક બનાવી દેવામાં એક મહાન ગુરુનો હાથ હતો. અને કોઈ લડાયક કોમને બાયલી બનાવવી હોય તો પણ મહાન ગુરુઓ કરી શકે.

૧૯મી સદીના અંત ભાગમાં હિંદુ અને શીખ ધર્મમાં પુનરુત્થાન સમય શરુ થયો ને બે કોમ વચ્ચે વિરોધની લાઈન વધુ શાર્પ થવા લાગી. એક બાજુ આર્યસમાજનું જોર વધવા માંડ્યું તો બીજી બાજુ સિંઘસભા મુવમેન્ટ શરુ થઈ. ૧૯૨૦મા શિરોમણી ગુરુદ્વારા પ્રબંધક કમિટીની રચના ઓર્થોડોક્સ શીખો દ્વારા થઈ તો ૧૯૨૫મા અંગ્રેજોએ Sikh Gurudwaras and Shrines Act of 1925 બનાવી તમામ ગુરુદ્વારા અને પવિત્ર સ્થળોનો વહીવટ SGPC ને સોપી દીધો. એમાં ચુંટણી થતી પણ અકાલીદળનો કંટ્રોલ રહેતો. અકાલીદળ હવે મહત્વની રાજકીય પાર્ટી બની ચુકી હતી. અકાલીદળ એકલા શીખો નહિ પણ બધા પંજાબીઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે તેવો ટ્રાય SGPC પણ કરતું. પરંતુ આ બધાને કોઈ સેપરેટ રાજ્ય નહિ પણ સેપરેટ ઓળખ જોઈતી હતી. સેપરેટ પ્રતિનિધત્વ જોઈતું હતું. ૧૯૨૧મા શીખો માટે અલગ મતદારમંડળ અંગ્રેજોએ પાસ કરી દીધું હતું.

‘આપણે ભાગલા પાડો રાજ કરો’, અંગ્રેજોની નીતિ કહીએ છીએ પણ અંગ્રેજો એ શીખ્યા ક્યાંથી? બ્રિટીશ રાજમાં સૂર્ય કદી આથમતો નહોતો. આખી દુનિયામાં ઠેર ઠેર બ્રિટીશ રાજ કરતા હતા. કદી સાંભળ્યું એના કોઈ જનરલે કે વાઇસરોય બળવો કરી સ્વતંત્ર રાજ પચાવી બેસી ગયા હોય? હજુ ય ભલે સ્વતંત્ર હોય પણ ઓસ્ટ્રેલીયા અને કેનેડા બ્રિટીશ રાજ કહેવાય. આપણે તો રાજા નબળો પડે તેની રાહ જોતા હોય તેના સેનાપતિઓ અને સૂબાઓ, તરત પોતાને સ્વતંત્ર રાજા ઘોષિત કરી દે. શિવાજીના વારસદાર નબળા પડ્યા તો પેશ્વા રાજા બની બેઠા ને પેશ્વા નબળા પડ્યા તો એમના સેનાપતિઓ સિંધિયા, હોલકર અને ગાયકવાડ મહારાજાઓ બની બેઠા કોઈ પેશ્વા કે છત્રપતિને વફાદાર રહ્યું? આ દેશમાં બધાને રાજાની પદવી જોઈતી હોય તો અંગ્રેજ જ ફાવે ને? ભાગલા પાડો આપણી પોતાની માનસિકતા જ છે અને રાજ કરો તે અંગ્રેજોની માનસિકતા છે.

જિન્નાહને મુસ્લિમ રાજ જોઈતું હતું તો કોંગ્રેસને હિંદુ બહુમતવાળું સેક્યુલર રાજ જોઈતું હતું એમાં શીખો વચમાં સપડાઈ ગયા, એમનું શું? એમણે આઝાદ પંજાબની વિભાવના ઉભી કરી તે પણ અલગ શીખ રાજ્ય તરીકે નહિ પણ કોઈ કોમનું પ્રભુત્વ નહિ, ૪૦ ટકા હિંદુ, ૪૦ ટકા મુસ્લિમ હોય, ૨૦ ટકા શીખ હોય. પંજાબી કલ્ચરનું પ્રભુત્વ હોય બસ. બ્રિટીશને તે અવ્યવહારુ લાગ્યું અને ભારતના નેતાઓએ તે પ્લાન રીજેક્ટ કર્યો. અકાલી દળે શીખ ઈકોનોમી, ધર્મ, અને સાંસ્કૃતિક હકનાં રક્ષણ માટે માર્ચ ૧૯૪૬માં અલગ શીખ રાષ્ટ્રની જાહેરાત કરેલી પણ કોંગ્રેસના નેતાઓએ સ્વતંત્ર ભારતમાં શીખોને સ્પેશલ દરજ્જો મળશે તેવું વચન આપ્યા પછી તે માંગણી પડતી મુકેલી. આમ અકાલીદલની અલગ શીખ રાષ્ટ્રની માંગણી આઝાદી વખતની ૧૯૪૬ થી આઝાદી પહેલાથી જ હતી. આમાં ઇન્દીરાજીનો કોઈ હાથ નહોતો કે જ્ઞાની જૈલસિંહનો કોઈ હાથ નહોતો. આઝાદી પહેલા આ લોકોનું રાજકારણમાં શું વજૂદ હતું? ભાગલા પડ્યા પછી પાકિસ્તાનમાં રહેલાં શીખો પણ પંજાબમાં આવી ગયા. જુદે જુદે ફેલાયેલી લઘુમતી કરતા હવે ભૌગોલિક રીતે નાના એરિયામાં એમની બહુમતિ થઈ. હવે તેઓ એમની ભાષા, કલ્ચર, ધર્મ, રીતિરિવાજને વધુ સારી રીતે સંભાળી શકે એવા થયા એટલે પંજાબ શીખો માટે પવિત્ર હોમલેન્ડની વિભાવના જે કાલ્પનિક વધુ હતી તે વાસ્તવિક પ્રોજેક્ટ તરીકે વધુ નજર આવવા માંડ્યો.

ભાગલા પછી ભાષાનો પ્રશ્ન મહત્વનો ભાગ ભજવવા માંડેલો. ગાંધીજીની સલાહથી હિન્દીને રાષ્ટ્રભાષાનો દરજ્જો મળ્યો, ઉર્દૂને પછડાટ મળી એમાં. મોટાભાગની પ્રાંતીય ભાષાઓને બંધારણમાં કાયદેસરની ગણવામાં આવી. ઉત્તર ભારતમાં મોટોભાગે લોકો હિન્દી બોલતા એટલે તેને ઓફિસિયલ લેન્ગવેજનો દરજ્જો મળ્યો તો અંગ્રેજી સરકારી કામકાજમાં વપરાતી. પંજાબી, ઉર્દુ અને સિંધીને સ્વતંત્ર ભારતમાં એટલું મહત્વ મળ્યું નહિ. પંદરમી સદીમાં શરુ થયેલ શીખ સમુદાય એક ધાર્મિક ઉપાસકમંડળમાંથી અઢારમી સદીમાં એથનિક કોમ્યુનીટીમાં રૂપાંતરિત થઈ છેક લેટ વીસમી સદીમાં શીખ રાષ્ટ્ર તરીકે ઉભરી આવ્યો. ખેતી આ દેશની જીવાદોરી છે. પણ દરેક સરકારો ખેતી પ્રત્યે દુર્લક્ષ સેવતી હોય છે. ભાખરા નાંગલ બંધને લીધે પંજાબ, હરિયાણા લીલાછમ ભલે બન્યા પણ ખેડૂતોને બહુ નફો મળતો હોતો નથી. પંજાબની રાજ્ય સરકારો ખેતીને મહત્વ આપતી તો કેન્દ્ર સરકારો ઉદ્યોગોને. પંજાબ હરિયાણા વચ્ચે પાણીની વહેચણી માટે પણ ડખા થતા. મૂળે અકાલીદળની રાજકીય મહત્વાકાંક્ષા અતિશય હતી. અકાલીદળને ધીમે ધીમે સ્વતંત્ર શીખ રાષ્ટ્ર તરફ ધસવું હતું. ૧૯૫૫મા પંજાબી સુબા નામનું જબરદસ્ત કેમ્પેન ચલાવેલું તેમાં ૨૬૦૦૦ શીખોની ધરપકડ કરવામાં આવેલી. ૧૯૬૦-૬૧મા કેન્દ્ર સરકાર સાથે સમાધાન માટે વાટાઘાટોનાં પરિણામે પાર્ટીનું સંચાલન માસ્ટર તારાસિંહનાં હાથમાંથી સંત ફતેહસિંહનાં હાથમાં આવ્યું. પછી પંજાબી સ્પિકિંગ સ્ટેટની માંગણી આવી, પછી ૫૬ ટકા શીખ બહુમતીવાળા રાજ્યની માંગણી આવી. જવાહરલાલ નહેરુના અવસાન પછી ૫૪ ટકા શીખો અને ૪૪ ટકા હિંદુ બહુમતિ વાળું પંજાબ બનાવવામાં આવ્યું અને હરિયાણા, હિમાચલ અલગ થયા.

અકાલીઓ તેમ છતાં પોતાની સરકાર બનાવી શકતા નહોતા. કારણ શીખોનાં મત ખુદ અકાલીદળ, કોંગ્રેસ અને સામ્યવાદી પાર્ટી વચ્ચે વહેચાયેલા હતા. છેવટે એમને ચાન્સ મળી ગયો. ઈન્દિરાજી ઈમરજન્સી પછી ઉથલી પડ્યા અને જનતાપાર્ટીનાં સહયોગ વડે અકાલીઓએ ૧૯૭૭મા સરકાર બનાવી. તે પહેલા ૧૯૭૩મા આનંદપુર સાહેબ ઠરાવ રજુ કરવામાં આવ્યો હતો, એમાં શીખોને વધુને વધુ સ્વાયત્તા મળે તેવા મુસદ્દા ઘડવામાં આવેલા. ચંદીગઢ હરિયાણા પંજાબ બંનેની રાજધાની હતી તેને બદલે ખાલી પંજાબને આપી દેવામાં આવે, શીખોની બહુમતિ હોય આસપાસના રાજ્યોમાં તેવા એરિયા ફરી પાછા પંજાબમાં સમાવી નવી બોર્ડર બનાવવી, આખા ભારતના ગુરુદ્વારા SGPC અન્ડર કરવા, પંજાબ બહાર જે શીખો રહેતા હોય તેમણે લઘુમતી તરીકે વિશિષ્ટ હક આપવા વગેરે વગેરે.

ટૂંકમાં ગુપ્ત રીતે પાકિસ્તાનની દોરવણી હેઠળ જાતજાતના બહાના કાઢી અલગ પંજાબ અલગ રાષ્ટ્ર માટે શીખોના મગજ ફેરવી નાખવા અને રાજકીય રોટલા શેકવા તે અકાલીદળની ચાલબાજી રહેતી. આનંદપુર સાહેબ ઠરાવને ધર્મયુદ્ધ તરીકે ૧૯૮૧મા જાહેર કરવામાં આવ્યો અને શિરોમણી ગુરુદ્વારા પ્રબંધક કમિટીએ બીજી ૪૫ માંગણીઓ કેન્દ્ર સરકાર આગળ રજુ કરી દીધી અને Sikhs are nation નામનું સૂત્ર આપ્યું. એમાં નદીઓના પાણીની વહેચણી અને શીખ પર્સનલ લો પણ આવી જાય. શીખ એઝ એ સેપરેટ નેશન, અમૃતસર પવિત્ર શહેર અને ખાલીસ્તાન સ્લોગન હવે હિન્દુઓને પણ કઠવા લાગે તે સ્વાભાવિક છે.

૧૯૭૭મા અકાલીદળનું જનતા પાર્ટી સાથે ગઠબંધન અને SGPC પર પુરો કાબુ, હવે એમને નાથવા ઇન્દિરાજીએ એક બહુ મોટી ભૂલ કરી જે સ્વાભાવિક રાજકારણમાં નેતાઓ કરતા જ હોય છે તે હતી સંત જરનૈલસિંઘ ભીન્દારાનવાલેને હંગામી સપોર્ટ. ભીન્દારાનવાલે એક સામાન્ય પ્રિચર ધાર્મિક પ્રચારક, કથાકાર જેવો હતો જેના નામ આગળ સંત લાગતું. તે પણ બહુ મોટી માયા નીકળ્યો શરૂમાં કોંગ્રેસનો સાથ લીધો રાજકીય આર્થીક મદદ લઇ તરત અકાલીઓના ખોળામાં બેસી ગયો અને ત્યાં એમનું પણ શોષણ કરવા માંડ્યો. ધીમે ધીમે એના ભય અને આતંક આગળ અકાલીદળ અને SGPC ઘૂંટણીએ પડી ગયા. આમ ખાલીસ્તાન અલગ શીખોનો દેશ ચળવળના મૂળ ઊંડા અને જુના હતા અને કારણો અનેક હશે.

મિત્રો વધુ રસપ્રદ ભાગ પછીના અંકમાં જોઈશું..

ખાલીસ્તાન ચળવળ, આઝાદીનો અપચો-૧

હમણાં કેનેડાના વડાપ્રધાન ભારતની મુલાકાતે આવ્યા ત્યારે એમનું પ્રોટોકોલ મુજબ સ્વાગત થયું પણ જે બીજા દેશોના વડાઓ માટે દોટો મુકાય છે સ્વાગત વખતે તેવી મુકાઈ નહિ એટલે આ સ્વાગત સ્વાભાવિક હતું છતાં પેલા અસ્વાભાવિક સ્વાગતોની અતિને લીધે આ સ્વાભાવિક સ્વાગત અસ્વાભાવિક લાગે તેમાં કોઈ નવાઈ નહિ. એક રીતે બીજા દેશના વડાઓને બહુ લટુડા પટુડા કરવા જઈએ અને બહુ વધુ પડતી નાટકીય ઉષ્મા દેખાડીએ એમાં આપણે નબળા દેખાઈએ, નબળા છીએ એટલે પૂછડી પટપટાવીએ છીએ એવું છતું થાય છે એટલી સાદી વાત આ બુદ્ધિસાગર નેતાઓને સમજાતી નથી. એટલે આ નોર્મલ જે થતું હોય તે સ્વાભાવિક સ્વાગત કેનેડાના વડાપ્રધાનનું થયું તે એક રીતે સારું કહેવાય. બધા વડાઓનું એવું જ કરવું જોઈએ. તો એમને પણ ભાન થાય કે આપણે સાવ નબળા નથી. તો આપણા આદરણીય વડાપ્રધાને આ વખતે એમની દોટો પડતી મૂકી નોર્મલ સ્વાગત કેમ કર્યું? અને એનો ફેર પણ રાજકીય રીતે ચોક્કસ પડ્યો છે એટલે આવું પગલું આવકારદાયક કહેવાય.

એનું મૂળ કારણ એ છે કે મિત્રો જાણતા જ હશે કે ભારતમાં એક સમયે ખાસ તો ૧૯૭૧ના યુદ્ધ પછી કેટલાક અલગાવવાદી શીખોની અલગ ખાલીસ્તાન માંગ માટેની ચળવળ ખૂબ જોરમાં ચાલેલી. આ અલગ ખાલિસ્તાનની ચળ દેશમાં રહેતા શીખો કરતા કેનેડા, યુ કે, યુએસએ જેવા વિદેશોમાં વસતા શીખોની પૂંઠમાં વધુ આવતી હતી. હવે અત્યારે દેશમાં રહેતા અલગાવવાદી શીખોની પૂંઠ તો સાફ થઈ ગઈ છે લગભગ પણ હજુ ય કેનેડામાં વસતા શીખોની એ ચળ હજુ ભાંગી નથી. મારી ભત્રીજી કેનેડા રહે છે. એટલે ઘણી બધી વાતો જાણવા મળી જાય છે. કેનેડાના અમુક ગુરુદ્વારાઓમાં શીખ ત્રાસવાદી સંત જરનૈલસિંહ ભીન્દરન્વાલેનાં ફોટા મૂકેલા છે, કે જેના લીધે દુખદ એવું ઓપરેશન બ્લ્યુ સ્ટાર નાછૂટકે કરવું પડેલું. કેનેડામાં વસતા મોટાભાગના શીખોને અલગ ખાલીસ્તાનની ખંજવાળ ચાલું જ છે અને એ ખંજવાળને હાલના કેનેડાના વડાપ્રધાન બળતણ પૂરું પાડે છે તેના પુરાવા પાકે પાયે છે માટે આપણા વડાપ્રધાને એમને પાઠ ભણાવવા એમનું સ્વાગત નોર્મલ પ્રોટોકોલ પ્રમાણે કર્યું જે અસ્વાભાવિક લાગ્યું. આવો પાઠ બીજાઓને ભણાવવાનું વચન પ્રજાને આપ્યા પછી એ વચન નિભાવ્યું નથી તે પણ હકીકત છે.

નવી પેઢીને ખાલીસ્તાન ચળવળ શું હતી તે બહુ ખબર હોય નહિ. અને હવે તો વિકિપીડિયામાં પણ ખોટી માહિતી છપાવા માંડી છે. અને પત્રકારો એમનો પત્રકારિત્વનો ધર્મ ભૂલવા માંડ્યા છે ત્યારે અમારે મફતમાં કલમ ઉપાડવી પડે છે.

આ અલગ ખાલિસ્તાન માટેની ચળવળ શું હતી કે છે?

૩૦ સપ્ટેમ્બર ૧૯૮૧ની વહેલી સવારે જમ્મુથી દિલ્હી જવા ઉપડેલું ૧૧૧ મુસાફરો સાથેનું એક વિમાન લાહોર તરફ ધસી રહ્યું હતું વગર પરમિશને… થોડીવારમાં લાહોર એરપોર્ટ પર લેન્ડ પણ થયું, કહેવામાં આવ્યું કે પાંચ શીખોએ તેને હાઈજેક કર્યું છે. આ પાંચે ઉગ્રવાદી શીખો, અલગ ખાલીસ્તાન નામનો પ્રદેશ ભારત દેશમાં જોઈતો હતો તેની જે ચળવળ ચાલતી હતી તેના સક્રિય સભ્યો હતા. ભારત સરકારે જે એમના સાથીઓને જેલમાં નાખેલા તેમને આ બહાને છોડાવવા હતા. ખેર પાકિસ્તાન સરકાર તરત રેપીડ એકશનમાં આવી ગઈ. પાકિસ્તાન આર્મીના સ્પેશલ સર્વિસ ગ્રુપના કમાન્ડો સફાઈ કામદારો રૂપે વિમાનમાં ધસી ગયા અને કિરપાણ ધારી પાંચે શીખોને ઝબ્બે કરી મુસાફરોને છોડાવી લીધા. આ પાંચ ઉગ્રવાદીઓ હતા, તેજીન્દરસિંઘ, સતનામ, ગજેન્દરસિંઘ, કરણસિંઘ કીની, જસ્મીરસિંઘ જિમા… ભારત સરકારે પાકિસ્તાન સરકારનો આભાર માન્યો.

ખાલીસ્તાન માટેની ચળવળ શરુ થઈ ત્યારથી ભારત સરકાર એમાં પાકિસ્તાનનો હાથ છે તેવું કહેતું આવ્યું છે. શીખ અલગાવવાદીઓને પાકિસ્તાનનું પીઠબળ છે તેવો આક્ષેપ કાયમ ભારત કરતું. પાકિસ્તાનમાં શીખોના ઘણા બધા ધાર્મિક સ્થળો, ગુરુદ્વારા અને સમાધિઓ છે. દર વર્ષે ભારતમાંથી સેંકડો શીખો તેની મુલાકાત લેતા જ હોય છે તે સ્વાભાવિક છે પણ ખાલીસ્તાન મુવમેન્ટ શરુ કરનારા ધિલ્લોન, ગજેન્દરસિંઘ અને જગજીતસિંઘ એવા ધાર્મિક સ્થળોની મુલાકાતના બહાને પાકિસ્તાનના નેતાઓને પણ મળતા હતા. ૧૯૭૭ના માર્શલ લો પછી જનરલ ઝીલા ઉલ હક, શીખ યાત્રાળુઓની બહુ સારી પરોણાગત કરતા હતા. આ શીખ યાત્રાળુઓ સાથે પ્રમુખના નિવાસ સ્થાને મીટીંગો કરતા અને વળાવતી વખતે એમના હાથમાં થોડી પત્રિકાઓ પકડાવતા. એમનો આ વહેવાર ભારત સરકારને ગમતો નહોતો. ઓપરેશન બ્લ્યુ સ્ટાર પછી ધિલ્લોનને ભારતમાં પ્રવેશબંધી હતી. તે અમેરિકન નાગરિક બની ગયો હતો અને અવારનવાર પાકિસ્તાનની મુલાકાત લેતો અને તેના પાકિસ્તાન નિવાસ દરમ્યાન ત્યાના નેતાઓની પરોણાગત માણ્યા કરતો તેને ભારત વિરોધી કૃત્ય ગણવામાં આવતું હતું. ખાલીસ્તાન ચળવળ પુરજોશમાં ચાલતી હતી ત્યારે ભારત સરકારનો દાવો હતો કે શીખ ઉગ્રવાદીઓને પાકિસ્તાન ટ્રેનીગ સાથે હથિયારો પણ પુરા પાડે છે, આર્થીક સહાય પણ કરે છે.

Kwantlen University Canada ના ડૉ શીન્દર પુરેવાલે ખાલીસ્તાન મુવમેન્ટ વિષે એક રીસર્ચ પેપર લખેલું, એમાં તેઓ લખે છે શીખ મુવમેન્ટ ૧૯૬૦મા શરુ થઈ ત્યારે એની વિભાવના હોમરુલ મુવમેન્ટ પુરતી હતી પછી ૧૯૭૮થી એમાં ત્રાસવાદ ઉમેરાણો અલગ ખાલીસ્તાન માંગણી સાથે, ૧૯૯૪ થી અત્યાર સુધી દુઃખ અને ફરિયાદનું રાજકારણ.

ખાલીસ્તાન પ્રશ્નમાં ભારત પાકિસ્તાનને ઢસડતું રહ્યું અને પાકિસ્તાન તેને નકારતું રહ્યું. મુખ્ય શીખ સંગઠનો જેવા કે ઓલ ઇન્ડિયા શીખ સ્ટુડન્ટ ફેડરેશન, બબ્બર ખાલસા, વર્લ્ડ શીખ ઓર્ગેનાઈઝેશન, ઇન્ટરનેશનલ શીખ યુથ ફેડરેશન, આ બધા યુકે, યુએસએ, કેનેડા અને બીજા દેશોમાં વસેલાં ધનાઢ્ય શીખો પાસેથી આર્થીક મદદ મેળવતા હતા. ૨૦૦૭મા પ્રેસ ટ્રસ્ટ ઓફ ઇન્ડિયાએ(PTI) એક રીપોર્ટ બહાર પાડેલો. એમાં જણાવ્યા મુજબ ખાલીસ્તાન મુવમેન્ટમાં યુએસ સરકારનો પણ હાથ હતો. એમાં કહ્યા મુજબ ૧૯૭૧માં રીચાર્ડ નીક્શને જનરલ યાહ્યાખાનને ભારતીય પંજાબમાં અલગાવવાદી મુવમેન્ટને બળ આપવા કોવર્ટ એક્શન પ્લાન અમલમાં મુકવા જણાવેલું. પીટીઆઈના આ રીપોર્ટમાં ભારતની RAW ના ઓફિસર બી. રમણનાં પુસ્તક ‘The Kaoboys of R&W માં રહેલી માહિતીનો ઉપયોગ કરાયો છે. રીચાર્ડ નીક્શનનાં હસ્તક્ષેપ પછી જગજીતસિંઘ ચૌહાણ યુકે જઈ હોમરુલ ચળવળને ખાલીસ્તાન નામ આપી પાકિસ્તાનના જનરલ યાહ્યાખાનને મળવા જાય છે, યાહ્યાખાન તેમને કોઈ પવિત્ર વસ્તુ માદળિયાં જેવું હશે, આપે છે જેથી આ મુવમેન્ટ સફળ થાય. રમણ એમના પુસ્તકમાં જણાવે છે કે ચૌહાણ યાહ્યાખાનને મળ્યા પછી યુએસ જઈ અમેરિકન પત્રકારોને મળી ભારત સરકાર માનવાધિકારનો ભંગ કરી રહી છે તેવું જણાવી યુએસ સરકારના અધિકારીઓને પણ મળે છે આ મીટીંગનું પ્રમુખ સ્થાન હેન્રી કિસિંજર સંભાળતા હોય છે.

જનરલ ઝિયાને તકલીફ એ થઈ કે ખાલીસ્તાન મુવમેન્ટ ચલાવાનારોએ ખાલીસ્તાનનો નકશો બહાર પાડ્યો એમાં પાકિસ્તાન પંજાબને પણ આવરી લીધેલું. ઝીયાએ શીખ ઉગ્રવાદીઓ પર કડક નજર રાખવાની સુચના આપી દીધી. ૧૯૮૮માં ISI નાં વડા જનરલ હમીદ ગુલે બેનઝીર ભુટ્ટોને ખાલીસ્તાન મુવમેન્ટને સપોર્ટ કરવા પત્તા ઉતારવાનું કહ્યું પણ બેનઝીરે પત્તા ફેંકાવી દીધા હતા ઉતરવા નહોતા દીધા.

૧૭૦૯ થી ૧૮૪૯ સુધી શીખ એમ્પાયરનો દબદબો હતો. એની રાજધાની લાહોરમાં હતી. ઐતિહાસિક શીખ સામ્રાજ્યના મોટાભાગના હિસ્સા આજે પાકિસ્તાનમાં છે. લાહોર, મુલ્તાન, પેશાવર, પાક હસ્તક કાશ્મીર, પાક પંજાબ, ખાય્બર પખ્તુન્ખવા વગેરે મહત્વના ભાગો હાલ પાકિસ્તાનમાં છે. મહારાજા રણજીતસિંહ જે શીખ સામ્રાજ્ય સંભાળતા હતા અને તેમની ગાદી લાહોરમાં હતી તે તથા ભારતનું પંજાબ આ તમામ ખાલીસ્તાન મુવમેન્ટ ચલાવનારાઓને જોઈતું હતું. એમનો આ ઈરાદો ઝીયા ઉલ હક ભાપી ગયા પછી કદાચ શીખ અલગાવવાદીઓને પાકિસ્તાને મદદ કરવાનું બંધ કરી દીધું હોવું જોઈએ. કહેવાય છે બેનઝીર ભુટ્ટોએ શીખ ઉગ્રવાદીઓની બધી માહિતી મૈત્રી વધારવા રાજીવ ગાંધીને આપી દીધેલી. ઓપરેશન બ્લ્યુ સ્ટાર પછી રાજીવ ગાંધીએ ૧૯૮૮મા ઓપરેશન બ્લેક થંડર કરેલું. તે વખતે ૨૦૦ ઉગ્રવાદીઓ શરણે થયેલા અને ૪૨ માર્યા ગયેલા. તે ઓપરેશન પંજાબ પોલીસ વડા કુંવરપાલસિંઘ ગીલની રાહબરી હેઠળ થયેલું. ઓપરેશન બ્લ્યુસ્ટાર વખતે કરાયેલી ભૂલો તે વખતે નિવારવામાં આવેલી. આ ઓપરેશનનાં હીરો કોણ હતા? પહેલી વાર કોઈ આઈપીએસ ઓફિસરને આર્મીનો મેડલ કીર્તિ ચક્ર મળેલો તે અજીત દોવલ હતા. શીખ જેવા ફિગર અને જેસ્ચર નહિ ધરાવતા અજીત દોવલ મહિનાઓ સુધી દાઢી વધારી શીખ બની ઉગ્રવાદીઓના હમદર્દ બની એમની સાથે ગોલ્ડન ટેમ્પલમાં રહેલાં. અજીત દોવલની રજકણ જેવડી ભૂલ થઈ હોત તો મિલીટન્ટ એમના દેહને લોટ ચાળવાની ચારણી જેવો બનાવી દેત એમાં કોઈ નવાઈ નહિ.

આ ખાલિસ્તાની ચળવળ શું કોઈ એક પરિબળને લીધે ચાલુ થઈ હશે?

વધુ જોઈશું બીજા અંકમાં….

Bhupendrasinh Raol, Scranton PA, USA.  25 Feb. 2018