રેશનલ આધ્યાત્મિકતા????
આધ્યાત્મિકતા એટલે શું?કંઈક ભગવાનને લગતું?ધર્મને લગતું કે પછી અલૌકિક,કુદરતના કાયદાથી પર કે દિવ્ય?દિવ્ય એટલે શું?પ્રેમ કે નીતિમત્તા?
બહુ અઘરું છે નહિ?વ્યાખ્યા કરવી અઘરી છે,તેમ દરેકની વ્યાખ્યા પણ અલગ રહેવાની.મોરલ વેલ્યુઝ વગરની આધ્યાત્મિકતા કે ધર્મ ને શું કહીશું?
જીવન એક નૈયા છે જે ક્યારેક ડૂબી જવાની છે.મૃત્યુનો વિચાર અને મૃત્યુનો ડર એક ભૂતની જેમ મનુષ્ય પ્રાણીને ખૂબ સતાવતો હોય છે જે બીજા કોઈ પ્રાણીને સતાવતો નથી.આપણે મરણાધીન દર્પણ છીએ,દુનિયાનું પહેલું પ્રાણી જે જીવન ચક્રનો આખો પરિઘ જોઈ શકે છે અને ખબર છે કે એક દિવસ મૃત્યુ આવવાનું જ છે.જીવન નૈયામાં સફર કરતા કરતા એક દિવસ ભવિષ્ય તો ઊંડા તળિયે જ છે.
મૃત્યુ એક નથી હોતું,પળે પળે ક્ષણે ક્ષણે આપણે મરતાં હોઈએ છીએ.મિનિટ,કલાક,વર્ષ,દાયકા,જમાના,યુગો અને યુગો વીતી જતા હોય છે અને રોજ કંઈક ને કંઈક મરતું હોય છે.ક્યારેક ચશ્માં ખોવાઈ જતા હોય છે,ક્યારેક કોઈ મિત્ર દગો દઈને જતો રહેતો હોય છે,કોઈ સંબંધી દુનિયા છોડી જતું રહેતું હોય છે કે કોઈ ક્યારા મિત્રનો ફોન નંબર ખોવાઈ જતો હોય કે બદલાઈ જતો હોય છે,આજે કોઈ વસ્તુ અચંબો પમાડે છે તે કાલે નથી પમાડતું.હર્ષ આવે છે અને પછી પાછળ શોક પણ આવતો હોય છે.કુટુંબો નાશ પામી જતા હોય છે,સંસ્કૃતિઓ નાશ પામી જતી હોય છે,માયા,ઇનકા,એઝટેક,સુમેરિયન,ઇજિપ્શિયન બધું ભૂતકાળ બની ચૂક્યું છે.આજે જેને આપણે બાથમાં લઈએ છીએ તે કાલે સડી જતું હોય છે.એક કૂતરું આજે ખરીદીએ સાથે એનું મોત પણ ખરીદીએ છીએ.સર્જન વિસર્જન ચાલ્યા કરતું હોય છે,વિજ્ઞાન આ નિયમો સમજવાનો પ્રયત્ન કરતું હોય છે.પણ બધા નિયમો સમજાતાં નથી હોતા.એટલે પછી ભારતમાં કહેવાય છે કે વિજ્ઞાન જ્યાં અટકે ત્યાં અધ્યાત્મ શરુ થાય છે.કોઈને અધ્યાત્મ ગીતમાં દેખાય છે,કોઈને ટીલા ટપકામાં.કોઈને મહાકાલી સાથે વાતો કરવામાં અધ્યાત્મ દેખાય તો કોઈ યોગીને એ કાલીના નાશમાં.કોઈને માનવતામાં અધ્યાત્મ દેખાય છે,કોઈને લાગણીઓના પ્રવાહમાં.ચાલો એક મહાન નાસ્તિકે (ભગવાન બુદ્ધ) ચાર ઉત્કૃષ્ટ ભાવના કઈ ગણાવી છે તે જોઈએ.
આ ચાર લાગણીઓ(Brahma Vihar) આપણે આપણાં મનમાં વાવી શકીએ છીએ,એને ઉછેરીને વૃક્ષ બનાવી શકીએ છીએ.
મેત્તા:– Lovingkindness or Friendliness ,મિત્રતા,પ્રેમાળ હૃદય કે અસીમ મિત્રતા,મૈત્રીપૂર્ણ વ્યવહાર.સાદા શબ્દોમાં કહીએ તો કોઈને પણ તમારા હ્રદયમાંથી ફેંકી દેશો નહિ.એમાં આપણે પોતે પણ આવી ગયા.ઘણીવાર આપણે પોતે આપણી જાતને ધિક્કારતા હોઈએ છીએ,તો કોઈને અને ખુદને પણ હૃદયમાંથી ફેંકી દેશો નહિ.મેત્તા એટલે શુભ ચિંતક.દરેકનું ભલું થાય તેવી લાગણી.
Sylvia Boorstein ,Author of
It’s Easier Than You Think: The Buddhist Way to Happiness
જયારે કોઈ પણ માણસને જુએ એટલે મનોમન કોઈને ખબર પડે નહિ તે રીતે I love you કહેતી.અને આમ કરીને મેત્તાની સાધનામાં આગળ વધતી.આમ તેને અજાણ્યા લોકો માટે પણ ભાવ ઉભરવા લાગ્યો.અજાણ્યા લોકોના દુખ દર્દ અને આનંદમાં સહભાગી થવા લાગી.
કરુણા:-Compassion.કરુણા અને મિત્રતા પોતાના માટે વહેવી જોઈએ.આપણે પોતાના પ્રત્યે પણ ક્રૂર બનતા હોઈએ છીએ.આપણાં શરીરનું નિરીક્ષણ કરો,એક હાથે ઈજા થશે તો તરત બીજો હાથ એની દરકાર કરવા લાગે છે કે નહિ?શરીર આવો ઓટોમેટીક રિસ્પૉન્સ આપતું હોય છે.બસ આમ પ્રથમ પોતાના શરીર માટે કરુણા ઊગશે તે પ્રવાહ બીજા લોકો પ્રત્યે પણ વહેતો થશે.વિનાકારણે પોતાના શરીરને પણ કષ્ટ આપવું હું તો માનું છું ગુનો છે.કરુણા અને કહેવાતી દયાની ભાવનામાં મને થોડો ફરક લાગે છે.કોઈના પ્રત્યે દયા આવવી એમાં થોડો અહંકાર રહેલો હોય છે.દયા કરનારનું સ્થાન જરા ઊંચું અને દયાપાત્ર જરા નીચો લાગતો હોય છે.ઉપકારની ભાવના આવી જતી હોય છે.બુદ્ધની કરુણા અવિરત વહેતી હોય છે.એમાં કોઈ ઉપકાર નથી.કોઈ અહંકાર નથી,ભેદ રેખા બહુ પાતળી છે.
બૌદ્ધિષ્ઠ ટીચર Pema Chodron ::-I’ve learned to cultivate compassion for myself, my heart has opened to others who are suffering.
મુદિતા:-(joy in the joy of others) મુદિતા માટે અંગ્રેજીમાં કોઈ શબ્દ જલ્દી નહિ મળે.મુદિતા એટલે હર્ષની લાગણી.ખુશ થવું.આનંદિત થવું.પણ શેમાં?બીજાની હર્ષની લાગણી જોઈ હર્ષ અનુભવવો,બીજાને સુખી જોઈ સુખ અનુભવવું,બીજાને આનંદિત જોઈ આનંદ અનુભવવો.આપણે તો કોઈને સુખી જોઈએને દુખ અનુભવીએ છીએ.જલન થતી હોય છે.ઈર્ષ્યા થતી હોય છે.અને જો કોઈ દુખી હોય કે એની કમનસીબી જોઈએ ને હર્ષ અનુભવીએ છીએ.એટલે કોઈના દુખમાં હર્ષની લાગણી અનુભવો કે ખુશ થાઓ તેને મુદિતા ના કહેવાય.આમ મુદિતા ઈર્ષ્યાનો એન્ટીડોટ છે.
ઉપેખ્ખા :-Equanimity ,ઉપેક્ષા,સ્વસ્થતા,શાંતિ આવા અર્થ કરી શકાય.ઉપેક્ષા કરવી તેમાં જરા નકારાત્મક ભાવ લાગે છે.જીવનના ચડાવ ઉતાર પ્રત્યે સ્વસ્થતા રાખવી શાંતિ રાખવી તેનું નામ ઉપેખ્ખા.સ્ટ્રેસ મૅનેજમેન્ટ માટે ઉપેખ્ખા બહુ કામનો શબ્દ લાગે છે.
Lama Yeshe :- “If you expect your life to be up and down, your mind will be much more peaceful.”
રોજબરોજના જીવનમાં આ ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાઓ વિકસાવવા જેવી છે.બુદ્ધ મનોચિકિત્સક,મનોવૈજ્ઞાનિક,ન્યુરોલોજીસ્ટ જેવા વૈજ્ઞાનીકોના હંમેશા પ્રિય રહ્યા છે.હું જ્યારે જ્યારે મનોવિજ્ઞાન વિષે વાંચતો હોઉં ત્યાં વારંવાર બુદ્ધનો ઉલ્લેખ થતો હોય છે.
બુદ્ધે ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલા કહેલું કે જેને સાંભળવાની કળા આર્ટ ઑફ લીશનીંગ આવડતી નથી તેનું શરીર આખલાની જેમ વધે છે પણ પ્રજ્ઞા નહિ.મતલબ શરીરની ઉંમર અને માનસિક ઉંમર જુદી જુદી હોય છે.જોકે તે સમયે વાંચવાનું ખાસ કશું હશે નહિ,આજના જેટલા પુસ્તકો હશે નહિ.બાકી આજે બે વસ્તુ કહી શકીએ કે જેને આર્ટ ઑફ લીશનીંગ અને આર્ટ ઑફ રીડિંગ નસીબ નથી તેનું શરીર વધે છે પ્રજ્ઞા નહિ,બુદ્ધિ નહિ.
ગુરુ દેવો ભવઃ
કુરુક્ષેત્ર 