પ્રીત કિયે સુખ હોય, હમેશાં નહિ…

પ્રેમ સુખ આપતી બહુ સુંદર લાગણી છે. તો સાથે સાથે દુઃખ પણ આપે છે તે હકીકત છે. પ્રેમ સુખ આપે છે એનું મુખ્ય કારણ પ્રેમ સામાજિક સુરક્ષા આપે છે. કોઈના પ્રેમમાં હોઈએ કે પ્રેમી જન સાથે બેઠાં હોઈએ ત્યારે તેના ઉપરના વિશ્વાસને લીધે સુરક્ષા અનુભવાય છે ત્યારે બ્રેનમાં પ્રેમ અને વિશ્વાસનું જનક ન્યુરોકેમિકલ ઓક્સિટોસીન સ્રાવ થતાં અનહદ આનંદ અનુભવાય છે. આ જીવનમાં ખૂબ સંઘર્ષ હમેશાં હોય છે. એટલે આપણે તેની સામે લડવા આપણા હથિયાર(માનસિક) હમેશાં સજાવેલા રાખવા પડતાં હોય છે. એટલે જ્યારે પ્રેમમાં હોઈએ ત્યારે ઓક્સિટોસીનને લીધે જે સલામતી અને સુરક્ષિત આપણી જાતને અનુભવીએ છીએ ત્યારે સંઘર્ષ સામે સજાવેલા હથિયાર જરા હેઠાં મૂકી દેવાતા હોય છે કે ચાલો હમણાં સલામતી છે માનસિક-બંદૂક હવે જરા ખૂણે મૂકો. તો સાથે સાથે આપણે જ્યારે હથિયાર હેઠાં મૂકીને બેઠાં હોઈએ ત્યારે બ્રેન જરા વધુ સંવેદનશીલ હોય તે સ્વાભાવિક છે. તો આવા સમયે જરાપણ અણસાર આવે જોખમનો, બ્રેન તરત આપણને સચેત કરતું દુઃખ આપતું કે સંભવિત દુઃખનો અણસાર આપતું કોર્ટીસોલ(cortisol) નામનું ન્યુરોકેમિકલ સ્રાવ કરે છે. આવા સમયે પ્રેમીને કે સાથીદારને બ્લેમ કરવા માંડીએ તો પરિસ્થિતિ ખરાબથી વધુ ખરાબ તરફ ગતિ કરવા માંડે છે. મતલબ પ્રેમ વધુને વધુ દુઃખદાયી બનવા લાગે છે.

દાખલા તરીકે એક હરણ એના ટોળામાં આરામથી ઘાસ ચરતું હોય છે. એને ખબર હોય છે કે કોઈ જોખમ આવશે; કોઈ શિકારી પ્રાણી આવશે તો બીજા હરણ તરત ચેતવશે. એટલે તે આરામથી બેફીકર થઈ ઘાસ ચરવાની મજા માણતું હોય છે. સલામત અને સુરક્ષિત હોવાની લાગણી ઓક્સિટોસીનને લીધે અનુભવાય છે. આમ કાયમ ઓક્સિટોસીનની મજા મારવાનું કોને નાં ગમે? પણ મેમલિયન બ્રેન તે માટે ડિઝાઇન પામેલું નથી. અચાનક પેલાં બેફીકર હરણને ચરતું છોડી એને જોખમમાં મૂકી બીજા હરણ આગળ વધી જતાં હોય છે. ટોળું આગળ વધી જતા એકલું પડેલું હરણ કોર્ટીસોલ સ્રાવ વધતાં થોડું ચિંતાતુર થઈ જશે પણ એની આ દુઃખદાયી લાગણી બદલ એના સાથી હરણોને બ્લેમ કર્યા વગર તરત પોતાના થોડીવાર માટે હેઠાં મૂકેલા હથિયાર ઊચકી લેશે મતલબ એલર્ટ થઈ જશે અને ફરી હથિયાર હેઠાં મૂકવાની પળો મળે તેની રાહ જોશે.

ધારી લો કે આપણે વાનર છીએ. વાનરોની એક બહુ મોટી ખાસિયત હોય છે બે ભેગાં થાય એટલે વિશ્વાસ સંપાદન કરવા ગૃમીંગ કરવાનું શરુ. એકબીજાના વાળ ફંફોસીને પરોપજીવી શોધી સીધા મોઢામાં. આમાં પ્રેમ અને વિશ્વાસ સંપાદન કરવાનો મુખ્ય હેતુ હોય છે. આ પ્રેમ દર્શાવવાની એમની આગવી રીત છે. હવે ટોળાનો કોઈ આપખુદ આવીને આપણને ધમકાવે ત્યારે આપણે વિચારીએ કે આપણો સાથી આપણને મદદ કરે આપણી પડખે ઊભો રહે તેવી આશા રાખીએ. પણ દર વખતે એવું બને નહિ. આપણે જેનું ગૃમીંગ કરતા હોઈએ તે મેદાન છોડી ભાગી પણ જાય આપણને એકલાં મૂકીને અને આપણે પેલાં આપખુદ સામે જાતે જ પોતાનું રક્ષણ કરવું પડે. ત્યાર પછી આપણે હવે શું કરીશું? વાનર હોઈશું તો નવો સાથીદાર શોધી લઈશું.

પણ આપણે માનવો બીજા મેમલ્સની કમ્પેરીજનમાં બહુ કૉમ્પ્લેક્સ સામાજિક વ્યવસ્થા ધરાવીએ છીએ કેમકે આપણી પાસે બીજા મેમલ્સની સરખામણીએ બહુ મોટું વિચારશીલ મગજ છે. મોટાભાગના ચિમ્પેન્ઝી એકાદ આંગળી કે અંગૂઠા ગુમાવી ચૂકેલા હોય છે કારણ આસપાસ ફરતા ખોટાનો વિશ્વાસ રાખી પેલાં એલર્ટ-હથિયાર હેઠાં મૂકીને ફરતા હોય. એટલે ઘણી વખત આપણો પાર્ટનર મુશ્કેલીમાં મદદ કરવા બાજુમાં ઊભો હોય; ઘણી વખત નાં પણ ઊભો હોય. એટલે આપણે ઓક્સિટોસીન આનંદ કાયમ માણવા મળે તેવું ઇચ્છતા હોઈએ છીએ પણ અચાનક હકીકતનું ભાન થાય છે કે આપણો સાથીદાર એની પોતાની અંગત જરૂરિયાતો સહિત કંઈક અલગ વ્યક્તિ છે. ત્યારે ઓક્સિટોસીન લેવલ નીચે જાય છે અને કોર્ટીસોલ લેવલ ઉંચે જાય છે; અહીં પ્રેમ પીડા આપે છે. અને પ્રેમ પીડાદાયક બને ત્યારે આપણે શું કરીશું?

આપણે બચપણ કે યુવાનીમાં આસપાસ જે જોયું હશે, બીજા લોકોને આવા સમયે જે રીતે વર્તણૂક કરતા જોયા હશે તે જાણે અજાણે નિરીક્ષણ કર્યું હશે અને તે નિરીક્ષણ બ્રેનમાં મિરર ન્યુરોન્સ એક્ટીવેટ કરીને બ્રેનમાં એક નાની નાની પગદંડીઓ બનાવતું હોય છે તે પ્રમાણે આપણે આવા સમયે વર્તન કરતા હોઈએ છીએ. દાખલા તરીકે પ્રેમ પીડા આપે ત્યારે પતિ-પત્ની જે એકબીજા ઉપર બ્લેમ કરતા હોય તે ઘરમાં નાના બાળકો જાણે અજાણે જોતા હોય અને તે પ્રમાણે એમના બ્રેનમાં પાથવે બનતા જતા હોય છે. જ્યારે પ્રેમ તેમને પીડા આપે ત્યારે તેઓ પણ તે રીતે જ વર્તન કરતા હોય છે. છતાં જરૂરી નથી કે તેવું જ વર્તન રીપીટ થાય. આપણે ઘણું બધું આસપાસનું નિરીક્ષણ કરીને કંઈક નવું ભણીને, શીખીને, નવું વિચારીને નવા ન્યુરલ રસ્તા બનાવી શકીએ છીએ.

કોર્ટીસોલને મેનેજ કરવાનું અઘરું પડતું હોય છે એના બદલે સાથીદાર હમેશાં આપણે ખુશ રાખે તેવું ઇચ્છવું વધુ સહેલું છે. પણ આ અપેક્ષા કાયમ પૂરી થાય તે જરૂરી નથી એટલે અસ્વસ્થ બની જવાતું હોય છે. એકબીજામાં સમાઈ જવાની મહેચ્છા ન્યુરોકેમિકલ ધક્કો, પ્રેરણા, લાગણીનો આવેગ, આવેશ, ઓચિંતો હડસેલો છે, એ સિદ્ધ નાં થાય, એમાં સફળતા ના મળે તો કશું સમાપ્ત થઈ જતું નથી.

कहा चला ए मेरे जोगी, जीवन से तू भाग के

किसी एक दिल के कारण, यूँ सारी दुनिया त्याग के

छोड़ दे सारी दुनिया किसी के लिए

ये मुनासिब नहीं आदमी के लिए

प्यार से भी जरूरी कई काम हैं

प्यार सब कुछ नहीं जिन्दगी के लिए

तन से तन का मिलन हो न पाया तो क्या

मन से मन का मिलन कोई कम तो नहीं

खुशबू आती रहे दूर ही से सही

सामने हो चमन कोई कम तो नहीं

चाँद मिलता नहीं, सब को संसार में

है दिया ही बहोत रोशनी के लिए

कितनी हसरत से तकती है कलियाँ तुम्हें

क्यों बहारों को फिर से बुलाते नहीं

एक दुनियाँ उजड़ ही गई है तो क्या

दूसरा तुम जहाँ क्यों बसते नहीं

दिल ना चाहे भी तो साथ संसार के

चलाना पड़ता है सब की ख़ुशी के लिए

પ્રેમીજનનાં સાથ સહકાર, સોબત, સાન્નિધ્ય, સમીપતા વડે મળતી સલામતીનો આનંદ ઉઠાવતી વખતે આપણા આંતરિક જોખમ સૂચક વ્યવસ્થા(internal threat-detector) પ્રત્યે જવાબદાર રહેવું કે જેના માટે આપણું બ્રેન આકૃતિ પામેલું છે.

પ્રીત કિયે સુખ હોય, પ્રીત કિયે દુઃખ પણ હોય.