સાથે‘ચા’ ની ચૂસકી મહેન્દ્ર

જો તમે મહેન્દ્ર શાહના કાર્ટૂન જોઈવાંચી દુંટીમાંથી હસી ના પડો તો સમજવું તમે હ્યુમરના ઔરંગઝેબ છો. એમનું બનાવેલું એક કાર્ટૂન કહું. એક આધેડ કપલ ઊભુ છે. પતિ એની પત્નીને કહે છે, ‘ફરિયાદો, ફરિયાદો, ફરિયાદો ! ફરિયાદો સિવાય બીજું કાઈ કર્યું છે તે? તું સુગર અને પાણી ને પણ છોડતી નથી, સુગર સ્વિટ છે પાણી થીન છે, સ્વીટનેસ સુગરનો નેચર છે અને પાતળાંપણું પાણીનો સ્વભાવ છે.’ પત્ની જવાબ આપે છે, ‘સરસ ! ફરિયાદ કરવી મારો સ્વભાવ છે.’ .. હહાહાહાહાહાહા….

એમના અંગ્રેજીમાં લખાયેલા અને દોરાયેલાનો અનેક કાર્ટૂનનો સંગ્રહ છે i said it too ! ( CHAi WiTH MAHENDRA). કાયમ કોફી ટેબલ પર મૂકી રાખવા જેવું આ પુસ્તક છે. કોઈ પણ ગેસ્ટ આવે ચા કે કોફી પીતા પીતા હાથમાં લઈને જુએ તો એનું દિલ ખુશ થઈ જાય. મને તો આદત હતી કે કોઈના ઘેર જાઉં તો કોફી ટેબલ પર પડેલા પુસ્તક કે મેગેઝીન જરૂર ફેદવાના.

હું ભારતમાં હતો ત્યારે કાયમ ‘સંદેશ’ અખબાર મંગાવતો. એમાં ‘ચકોર’ નું આવેલું કાર્ટૂન પહેલું જ જોઈ લેવાનું પછી અખબાર વાંચવાનું.

એક વાર્તાકાર એક મેસેજ આપવા આખી બેચાર પાનની વાર્તા રચી નાખે. તો કવિ એજ મેસેજ આપે છે થોડી પંક્તિઓ રચીને. અને હાયકુ લખનાર તો બે વાક્યોમાં જ કહેવાનું કહી દેતો હોય છે. કાર્ટૂન ચિત્રાત્મક હાયકુ જેવું છે. માંડ બેચાર વાક્યો અને એક ચિત્ર જોઈ સમજનાર સમજી જાય. આમેય કલાકારોના બ્રેન આમઆદમી કરતા વધુ  મોટા ને સક્રિય હોય છે. એમાય સારી ઉત્તમ હ્યુમર સેન્સ બધામાં હોય નહિ. કાર્ટૂનીસ્ટ ઘણી બધી ક્ષમતાઓ એકસાથે ધરાવતો હોય છે. એક તો સારો ચિત્રકાર હોય, સારો હ્યુમરિસ્ટ હોય અને સારો લેખક કે કવિ પણ હોય.

૧૯૪૫માં જન્મેલા મહેન્દ્ર શાહ ૧૯૭૪માં અમેરિકામાં આવી ને વસ્યા. આર્કિટેક એવા મહેન્દ્ર શાહ સફળ ઔદ્યોગિક સાહસ ખેડનાર(ઑન્ટ્રપ્રનર) અને બિઝનેસમેન છે. એક ચિત્રકાર કાર્ટૂનીસ્ટ અને વેપારી તે પણ ગુજરાતી અને એમાય પાછા શાહ બધું ભેગા હોવું તે રેઅર ક્વોલિટી કહેવાય. કારણ વેપારી અને ખાસ તો ગુજરાતી વેપારીને કલામાં રસ હોય અને સાથે કલાના કોઈ માધ્યમમાં માહેર પણ હોય તેવું ભાગ્યે જ જોવા મળે. પીટ્સબર્ગમાં રહેતા મહેન્દ્ર શાહ આપણી કોમ્યુનિટી માટે પણ ઘણી સેવા આપે છે. એમના કાર્ટૂન લોકલ ગુજરાતી મેગઝીનમાં આવે છે અને એના અનેક પ્રદર્શન ભરાઈ ચુક્યા છે.

એમના એક બીજા કાર્ટૂનનું વર્ણન કરું. કોર્ટરૂમનું દ્રશ્ય છે. જજ બેઠા છે સામે ગુનેગાર ઉભો છે બે પોલીસવાળા ઉભા છે અને પછી બે છોકરીઓ ઉભી છે. જજ પૂછે છે When did you find out you were raped ? બંને છોકરીઓ સાથે બોલી ઉઠે છે, When the check bounced ! હહાહાહાહાહાહા

યાત્રાધામો ઉપર હવે ગંદકી વધતી જાય છે. લોકો જ્યાં ત્યાં ગુટખાનાં પેપર, પાણીની બોટલ્સ અને એવો અનેક જાતનો કચરો એમ જ નાખી દેતા હોય છે. તેના ઉપર કટાક્ષ કરતું એક સરસ કાર્ટૂન એમણે બનાવ્યું છે. ટેકરીઓમાં ચાર મંદિર દેખાય છે, યાત્રાળુઓ પગથીયા ચડતા દેખાય છે. આજુબાજુ ઢગલો કચરો જોઈ કોઈ યાત્રાળુ ચિંતા કરતો હશે તેને બીજો યાત્રાળુ કહે છે, ‘ Don’t you worry about the trash outside…, just try to keep your inside clean !

એક બીજું મસ્ત કાર્ટૂન વર્ણવું. પતિપત્ની ઉભા છે પત્નીના હાથમાં ફોન છે. પત્ની કોઈની સાથે વાત કરતી હશે તે પતિને કહે છે, ‘કનુભાઈનો ફોન છે તેઓ જાણવા માંગે છે કે આ વિકેન્ડમાં આપણો શું પ્લાન છે?’ પતિ જવાબમાં કહે છે, ‘ એ તો એના ઉપર આધાર રાખે છે કે તેઓ આપણને ઇન્વાઇટ કરે છે કે આપણે ત્યાં વિઝીટ મારવા ઈચ્છે છે? હહાહાહાહ  બીચ ઉપર તમે દેશી મહિલાને કઈ રીતે પીછાણી શકો? જવાબ છે સ્વીમીંગ કોસ્ચ્યુમ ઉપર મંગળસૂત્ર પહેરેલું દેખાય તે. દ્રશ્ય છે બીચનું થોડા કપલ બેઠા છે એક મહિલા ઉભી છે સ્વિમિંગ કોસ્ચ્યુમ પહેરીને, ગાળામાં મંગળસૂત્ર લટકે છે, કપાળમાં ચાંદલો કરેલો છે.

આવા તો અનેક વ્યંગચિત્રો આ પુસ્તકમાં છે. જે જોઈ તમે હસ્યા વગર રહી શકો નહિ. એમના આ ઠઠ્ઠાચિત્રો સંદેશ, ગુજરાત સમાચાર, અખંડઆનંદ, કુમાર, દિવ્યભાસ્કર, ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા, અકિલા, પીટ્સબર્ગ પત્રિકા, આવા તો અનેક સમાચારપત્રો અને મેગઝીનમાં છપાયેલા છે. એના પ્રદર્શન પણ અમદાવાદ, વડોદરા, મુંબઈ, લંડન, હ્યુસ્ટન, ન્યુયોર્ક, પીટ્સબર્ગ, ફિલાડેલ્ફિયા જેવા અનેક શહેરોમાં ભરાયેલા છે.

આવું અદ્ભુત પુસ્તક મને મોકલવા બદલ શ્રી મહેન્દ્ર શાહનો હ્રદયપૂર્વક આભાર માનું છું.

આ પુસ્તક અમેરિકામાં મેળવવું હોય તો,

MAHENDRA SHAH

201 Spencer Court, Moon Township, PA 15108 USA

E Mail- mahendraaruna1@gmail.com

Blog: www.isaidittoo.com

અને ભારતમાં મેળવવું હોય તો,

PARIMAL DISTRIBUTOR

5/ Park Avenue Complex, Opp- Parimal Garden, Ellisbridge, Ahmedabad-380006 India

Contact person- Amar Shah 9825030422 ..

‘અલ્યા જો તો આ સાપામાં  ફોટો  કુનો આયો સ?  ધૉળાં ધફ લુગડાં  પેરી ન,  કોઇ ધૉરિ ધફ્ફ બઈ  લાગસ.’

અમારા બાજુવાળા કાકા સવાર સવારમાં છાપુ લઇને ફેદતા હતાં અને હુ જરા ખુલ્લી હવામાં આંટો મારવા નીકળેલો.

કાકાના હાથે ઝડ્પાઇ ગયો.

‘કાકા! આ તો પામેલા એંડર્શન છે.’

‘કુણ ? પેલાં અંદુભઇની પેમલી? જબરી સ ન? મારી બેટી ચેવાં લુગડાં પેરી ન બેઠી સ? હાડી તો પેરી  સ પણ  કબજો પેરવાનુ ભૂલી જઇ લાગ સ.’

‘કાકા! ભુલી નથી ગઇ, જાણી જોઇને પહેરીને બેઠી હસે, અને અંદુભઇની પેમલી નથી. આ તો અમેરીકાની અભીનેત્રી છે, મૉડેલ છે. મૂળ તો કેનેડાની છે. ટી.વી સિરીયલ બે વૉચ પછી બહુ ફેમસ થઇ ગયેલી.’

‘હ! ઇમ કૉ, ફૉરેનની બઈ  સ. બાકી આપણાં દેશની હોય તો આવુ ના પેર.’

‘કાકા! હવે આપણી સિનેમા જગતની બાઈઓ પણ સુધરી ગઇ છે. એય હવે અધુરાં લુગડા પહેરવા લાગી છે.’

‘હાચી વાત સ ભૈ પેલા બાલુભાઇની વિધ્યાડી અમણાંની બઉ ચગી સ. ઉલ્લાળા ઉલ્લાળા કરતી, “અવ હુ જવાંન થઈ જઈ, જવાંન થઈ જઈ.”  ગઈ ગઈને માંથુ ખઈ જઈ.’ અલી બઈ તુ જવાંન નઈ આધેડ દેખાવા માંડી સ.’

‘કાકા તમે ય ખરા છો. બાલુભાઈની વિધ્યા? કાકા વિધ્યા બાલન કહો.’

‘પણ હાચુ કે જો આ વિધ્યા જવાંન લાગસ? બે ચાર સોકરાંની મા નહી લાગતી? પેલી પેમલીને ટ્ક્કર મા રઅ  એવુ નહી પેરતી?’

‘કાકા! ચાલ્યા કરે આ તો ફિલ્મી જગત છે.’

‘હુ ચાલયા કરે? આવુ તો હારુ લાગતુ અશે? પેલી કોઇ પડંયાજીની પુનમડી કાયમ નાગાપુંગા ફોટા પડાઈ પડાઈને મુકતી હોય સ. પેલા કોલિ એ બઉ હારા રન માર્યા તો આઈ લવ યુ કઈ ન એક નાગો ફોટો પડાઈ ન મુકી દીધો.’

‘કાકા! પૂનમ પાંડેની વાત કરો છો? એમાં આપણે શુ? એની મરજી.’

‘હાચુ કઉ, ઇન કોઇ કુતરાં ય હુઘંતાં નહિ, એટલ રઘવાઇ થઇ સ. વાત વાતમાં નાગો ફોટો પડાઇ ન મુકી દેવાની આ બાઇ ન આદત પડી જૈ સ. મ નઅ તો ગાંડી લાગ સ. અર્ધ ગાંડી.’

‘કાકા સાચી વાત છે તમારી. એને ફૅમસ થવુ હશે.’

‘પણ આવી રીતે જાંણીતા થવાતુ હશે? જુઓ પેલી વિધ્યા દેખાવમાં સાધારણ કેવાય, કોય એશ્વર્યા જેટલી બઉ રૂપાળી ના કેવાય પણ ઇનો એક્ટિન્ગ પાવર જુઓ. ઇમ ફૅમસ થવાય. હમજ્યા? બે પિચ્ચરમાં તો ભડાકા કરી નાંખ્યાં.’

કાકા મૂળ ઉત્તર ગુજરાતના. એટલે એમની ભાષામાં મહેસાણી ટંકાર દેખાતો. લેબુ, મેઠુ અને પૉણી એટલે સમજી જવાનુ.

કાકા જવાનીમા ફીલ્મો જોવાના શોખીન હતા. દર શુક્રવારે વીજાપુરમા આવેલી વદંના ટૉકિઝ્માં પહેલા શૉ માં મૂવી જોવાનુ એટલે જોવાનુ.

એ જમાનામાં મૂવી કે ફીલ્મ કહેવાને બદલે પિક્ચર કહેતાં. પછી પિક્ચરનુ  પિચ્ચર થતા વાર કેટલી?   કાકા આજે પણ  ફીલ્મોના સમાચાર પહેલા વાંચે. એમાં છાપામાં વળી સૈફ અલીનો ફોટો જોયો. કાક શરુ.

‘આ પટોડીએ સોકરાને હમજાયો નઈ એ વખતે, ખોટો પેલી અમરતીમાં ફસઈ જ્યો.’

‘કાકા શેની વાત કરો છો?’

‘દહ વરહ મોટી બૈરી જોડે પૈણાય ખરુ?’

‘અરે! કાકા સૈફઅલીખાન અને અમ્રુતાસિંઘની વાત કરો છો?’

‘ઓવ ભઈ! આપણઅ નૉના હઈએ તાણ પેલી બઈ પાકી જુવાન હોય, ફાટ્ફાટ થતી હોય. એટલ હારી લાગ. આકરશન થઈ જાય.

હુ યે નેહાળમાં ભણતો તો તાણ નવાં નવાં આયેલાં રમીલાબુન શીક્ષિકા મ ન બઉ ગમતાં.’

‘કાકા! શુ વાત છે? તમે ય ઓછા નથી હો કે!’

‘હુ તો હાચુ કેવા વાળો સુ ભઈ, નાંનપણમાં એવુ થાય, હઉ ન થાય કોઇ કે અને કોઈ ના કે. અવ સૈફને અમ્રુતા ઘૈડી લાગવા માંડી. એટલઅ જુવાન ફૂટકડી દહ વરહ નાંની  કરીના પાસળ પડ્યો સ. એ વખતે હમજ ના પડ ક આ દહ વરહ મોટી બાઇડી વેલી ઘૈડી થઈ જવાની સ. દહ વરહ નાંનુ બૈરુ લવાય પણ મોટુ ના લવાય.’

‘કાકા તો બૈરાને દસ વર્ષ મોટો ધણી વહેલો ઘરડો ના લાગે? એ પછી કોઈ જુવાન મિત્ર શોધે તો?’

‘હોધય ખરી, ના નો કેવાય. પણ બૈરાંની માનસિકતા જુદી હોય સ. આદમી માટ બૈરાની જુવાની મહ્ત્વની હોય સ. ગલઢો થાય તોય જુવાન બૈરાં હૉમે ટ્ગર ટગર જોતો હોય સ.’

‘તો કાકા  સ્ત્રીઓ માટે પુરુષની ઉમ્મર કેટલી મહત્વની હોતી હશે?’

‘અલ્યા ભૈ, બૈરાંને પ્રેમ જોઇએ, ભાવના અને લાગણી જોઇએ, એમને માટે તો Age is just number.

‘કાકા શુ વાત છે અન્ગ્રેજીમાં?’

‘કોક દાડો ફાડી નૉખીયે વળી.’

એટ્લામાં કાકીએ બુમ પાડી, લ્યો હેંડો ચા પીવા ચાણ્ના બાર હુશીયારી માર્યા કરોસો હેડો પસ ટાઢી થૈ જ સ તો ફરી નૈ બનાઇ આલુ.

કાકાની ફીલોસોફીમાં દમ તો ખરો. કાકા ઘરમાં ગયા તો હુ પણ મારે રસ્તે પડ્યો.  

હાશ!ઘર આવી ગયું.
   *એક કહેવત છે કે ધરતીનો છેડો ઘર.આપણ દરેકને ઘણી વાર ઘર છોડી બહાર જવાનું થતું હોય છે.કોઈ સારા માઠા પ્રસંગે કે રજાઓમાં કોઈ પ્રવાસનું આયોજન કર્યું હોય ત્યારે રૂટિન જિંદગીથી કંટાળી ગયા હોઈએ ત્યારે ચેઇન્જ માટે બહાર જઈએ છીએ.ફરવાની ખૂબ મજા આવતી હોય છે.આનંદ પણ ખૂબ મેળવતા હોઈએ છીએ.પણ ગમે તેટલું બહારનું સ્થળ સારું હોય ઘેર આવીએ ત્યારે એક હાશ અનુભવીએ છીએ કે ચાલો ઘર આવી ગયું.ઘર એટલે ઘર.આવો હાશકારો દરેકે અનુભવ્યો હશે.
      *આશરે છ વર્ષે ૧૯ ફેબ્રુઆરીની સવારે જ્યારે હું વડોદરા પહોચ્યો ત્યારે આવો હાશકારો મેં અનુભવેલો કે હાશ!ચાલો ઘેર આવી ગયા.છ વર્ષથી જાણે હું મુસાફરી ઉપર ના હોઉં?છ વર્ષ અમેરિકા વસવાટ દરમ્યાન કોઈ પ્રવાસ ઉપર હોઉં તેમ લાગતું હતું અને વડોદરે પહોચ્યો કે હાશ! ઘેર આવી ગયા.

       *ત્યાર પછી એક મહિનો અને છ દિવસ ક્યાં પસાર થઈ ગયા કોઈ ખબર ના પડી.રોજ રાત્રે સુતા સુધી ફોનની રીંગ વાગ્યા કરતી.કોઈને કોઈ મળવા આવી પૂગતું.આજે સવારે નુવાર્કનાં એરપોર્ટ પર ઊતર્યો અચાનક સન્નાટો,બધું બંધ થઈ ગયું.પરમ શાંતિ,ના કોઈ અવાજ,ના કોઈ પ્રદૂષણ,ના કોઈ Heat  and  dust.ફરી એક લાંબો પ્રવાસ ચાલુ ક્યારે ઘેર પહોચીશું ખબર નથી.ક્યારે ‘હાશ ઘર આવી ગયું’એવા ઉદગાર અનાયાસે નીકળશે ખબર નથી.ક્યારે એવો હાશકારો અનુભવીશું ખબર નથી.અનંત પ્રવાસ,આપણે સહુ અનંતના પ્રવાસી છીએ.
મહિનો તો ઘણો ઓછો પડે.ઘણા બધાને વચન આપ્યા છતાં મળવાનું રહી ગયું.ફોન પર વાતો કરી પણ જાણે ધરવ થયો નહિ.’બસ ચાલો ત્યારે’ કહીને પણ કોઈ નવા મુદ્દે વાત આગળ વધ્યા કરતી.હજુ અહી તો ધ્રુજાવી નાખે તેવી ઠંડી છે.ત્યાં સતત ગરમી બહુ છે ની ફરિયાદ ચાલ્યા કરતી તે અહી આવીને ઓગળી ગઈ કે ભાઈ વતનની ગરમી પ્યારી હતી અહીંના સન્નાટા કરતા.
      *અમદાવાદનો વિકાસ ખૂબ થયો છે.જાણે સાવ બદલાઈ ગયું છે.વડોદરા પણ બદલાઈ રહ્યું છે.પણ ટ્રાફિક સેન્સ અને સમસ્યામાં કોઈ ફરક પડ્યો નથી.બધે અરાજકતા લાગે.પોલીસ પણ ચાર રસ્તે નિષ્ક્રિય ઊભી લાગી.પહેલા કરતા આ બાબતમાં વધુ બગડેલું જણાયું.ભાવ વધારામાં કોઈ નિયંત્રણ લાગ્યું નહિ.મન ફાવે તેમ ભાવ વધતા લાગ્યા.સરકારનો કોઈ કાબુ નથી.મોટાભાઈનું બેંગ્લોરમાં કહેવું હતું કે તમે છ વર્ષે આવ્યા છો એટલે અહીંનો ભાવ વધારો જાણી આંચકો લાગે તે સહજ છે પણ અમને અહી રહેતા અને ભાવ વધારાથી ટેવાતા જતા હોવા છતાં આંચકો લાગે છે.બેંગ્લોરનું નવું એરપોર્ટ શહેરથી ખૂબ દૂર આશરે ૪૫ કિલોમીટર દૂર બનાવ્યું છે.ત્યાંથી ટેક્ષી અને બસ સેવા સારી છે.ચાલો ટેક્ષી ઉપર જીવતા લોકોને સારો ધંધો મળી જાય છે.સરકારી વોલ્વો બસ સેવા પણ ચાલે છે.હું અને મારા શ્રીમતીજી બેંગ્લોર ઊતર્યા પછી ભાઈની સલાહ મુજબ લાલ રંગની વોલ્વોમાં બેઠાં.આપણાં મનમાં છ વર્ષ પહેલાની લાલબસની ઇમ્પ્રેશન.એમાં અમદાવાદની લાલબસની સેવા ખૂબ સારી અને ભાડા સસ્તા તે ઇમ્પ્રેશન વધારે.આ એ.સી.વોલ્વો બસ છે તેવી વાત યાદ ના આવી.મેં લાસ્ટ સ્ટોપેજની બે ટીકીટ માંગી.કંડક્ટર કહે થ્રી સિક્સટી,ફટ લઈને દસની નોટ ધરી દીધી.બાજુમાં બેસેલા  શ્રીમતી બોલ્યા ‘શું આબરૂ કાઢો છો’ત્રણસો સાઈઠ માંગે છે.સોરી!કહી પાંચસોની નોટ ધરી દીધી.ઉતરવાના સ્થળે તો મોટાભાઈ એમની કાર લઈને ઉભા હતા.એમને આ વાત કરીને ખૂબ હસ્યા.ઘેર જઈને બધાને મળીને ખબર અંતર પૂછીને ફરી આ વાત કરીને ખૂબ હસ્યા.હસવાનો જાણે મસાલો મળી ગયેલો.બેંગ્લોર મજાનું શહેર છે.ભીડ તો છે પણ ટ્રાફિક વ્યવસ્થા સારી છે.વડોદરામાં સાંજે વ્યસ્ત સમયે પણ સિગ્નલ લાઈટ બંધ હોય છે.બેંગ્લોરમાં હેલ્મેટ પહેર્યા વગર દ્વિચક્રી વાહન પર કોઈ ના બેસે.સ્ત્રીઓ પણ નહિ.બધાને માથે હેલ્મેટ હોય જ.લાલ બાગ,કબન પાર્ક,ટીપું સુલતાનનો મહેલ,શિવ ટૅમ્પલ અને ઇસ્કોન ટૅમ્પલ વગેરે જોવાની મજા આવી.ગરમી તો ત્યાં પણ ખૂબ લાગી.મારા વૃદ્ધ આશરે ૯૦ વર્ષે પહોચવા આવેલા ‘બા’ને મળીને ખૂબ વાતો કરીને એક સંતોષ મેળવ્યો.
     *વડોદરા આવીને પણ પેલો વોલ્વોવાળો બનાવ કહીને બધાને ખૂબ હસાવ્યા.ખરીદી,સગાઓને મળવાનું અને એકબે સામાજિક પ્રસંગો,એમાં ક્યારે મહિનો પૂરો થઈ ગયો ખબર જ ના પડી.બે દિવસ પછી ઘાંચીના બળદની જેમ કામમાં જોતરાઈ જઈશું.
ક્યારે દેશ આવીશું અને “હાશ!ઘર આવી ગયું” એવું ક્યારે કહીશું?   I do not  know.

અમારા મોટાભાઈ શ્રી હરીશચંદ્રસિંહજીએ મારું નામ ખંડનમહારાજ પાડ્યું છે.તેઓ નાના હશે ત્યારે કોઈ ખડેશ્વરી મહારાજના દર્શન કરવા ગયેલા.એ મહારાજ ઉભા જ રહેતા બેસતા નહિ.માટે લોકો એમને ખડેશ્વરી મહારાજ કહેતા.એમના જણાવ્યા પ્રમાણે ખડેશ્વરી એક ખાડો ખોદી અંદર ઉભા રહેલા.હવે ઊંઘ આવે તો ગબડી જવાય અને તપોભંગ થઇ જાય માટે ખાડો એક વૃક્ષ નીચે ખોદેલો અને તે વૃક્ષની મજબુત ડાળ સાથે એક દોરડું બાંધી એક પાટિયું લટકાવેલ તે પાટીયા ઉપર માથું ટેકવી ઉભા ઉભા રાતની નીંદર અને બપોરની નેપ ખેંચી લેતા જે ધ્યાનમાં ખપી જતી હશે.સતત ઉભા રહેલા હોવાથી પગ એમના સૂજીને થાંભલા જેવા થઇ ગયેલા.હવે સહન નહિ થયું હોય તે એક દિવસ રાત્રે મહારાજ છૂમંતર થઇ ગયેલા.ફરી દેખાયા નહિ.મોટાભાઈશ્રી મારા સદનસીબે મારા વિચારોથી પરિચિત છે.નેટ પર તો વાચતા નથી પણ મારું પુસ્તક સંતાડીને વાંચતા હશે.એમના કહ્યા પ્રમાણે મારી વાતો લગભગ ખંડનાત્મક હોય છે માટે તેઓ પ્યારથી મને ખંડનમહારાજ કહે છે.અમને બધા ભાઈઓને અતિશય વાંચવાની બીમારી છે.એનો ત્રાસ વાચકમિત્રોને હવે સહન કરવાનો આવ્યો છે.

મોટાભાઈના  સર્કલમાં એક નવી હવા એવી ચાલી છે કે કુબેર ભંડારીના મંદિરે પાંચ અમાસ ભરવાથી મનોકામના પૂર્ણ થાય,એવી અફવા ફેલાવાઈ છે એ બહાને મંદિરની આવકમાં વધારો થાય તેવી કોઈ યોજના ટ્રસ્ટીઓની હશે.હવે ૨૯ દિવસ શંકર લિંગ બહાર રહેતા હશે ખાલી અમાસના દિવસે અંદર પ્રવેશી જતા હશે.ખેર ભક્તોની ભીડ અને મંદિરની આવકમાં વધારો થતો જાય છે.મનોકામનાઓ તો અનંત છે એકાદ એમજ મહેનત કરવાથી કે રૂટીન મુજબ પૂરી થતી હોય એટલે પત્યું.ભાઈના મિત્રની દીકરીને દીકરો જન્મ્યો તો કહે પેલી પાંચ અમાસ ભરવાથી આવું સારું બન્યું.ભાઈએ સવાલ કર્યો કે દીકરીને ગર્ભ તો તમે અમાસ ભરવાની શરુ કરેલી તે પહેલાનો રહેલો છે અને ગર્ભમાં નક્કી થઇ જાય કે દીકરો છે કે દીકરી.પેલા મિત્ર પાસે એનો કોઈ જવાબ હતો નહિ.

ભાઈએ હસવાની એક વાત એવી કરી કે એક બહુ ચર્ચિત બાપુ હમેશાં પ્રવચન આપે ત્યારે આત્મા અમર છે અને નિર્ભય બનો તેવી વાતો કરતા હોય છે.એમના સાબરમતી તીરે આવેલા આશ્રમની અંદર એમના પ્રવચન સ્થળે બુલેટપ્રૂફ કાચની કેબીનમાં બેસીને આત્માની અમરતાની અને નિર્ભયતાની સલાહ આપતા હોય છે.તાંત્રિક ગતીવિધીઓમાં ગવાઈ ગયેલા આ બાપુ એમની મોંઘી એવી કારમાં ડ્રાઈવરની બાજુમાં જ બેસતા હોય છે અને પાછળ ત્રણ સિક્યોરીટીના ગાર્ડ હથિયાર સમેત બેસતા હોય છે.હાલ આ બુલેટપ્રૂફ કાચનું કેબીન બાપુની યાદમાં ઝૂરી રહ્યું છે.છ સાત વર્ષ પહેલા ભાઈના એક મિત્ર જેમનો પોતાનો મેડીકલ સ્ટોર છે તેમના ઘરે એક સંપ્રદાયના ગાદીપતિની પધરામણી હતી.અતિશય સમૃદ્ધ એવા આ પંથના મૂળ સ્થાપક તો બ્રહ્મચારી હતા.અને ઉત્તરપ્રદેશથી એમના ભાઈઓના દીકરાઓને ગાદીપતિ તરીકે સ્થાપી દીધા અને એમના વંશજો માટે રોટલાની વ્યવસ્થા કાયમની કરી નાખી.આજે નવમી પેઢી જલસા કરે છે વગર મહેનતે.સાતમી પેઢીના આ ગાદીપતિને પાણીનો ગ્લાસ ધરવામાં આવ્યો જેમાંથી એક ઘૂંટ ભરી પાછો આપ્યો,એ એઠું પાણી પીવા માટે  તે પ્યાલાનો કબજો લેવા પડાપડી થઇ ગઈ.

ગાંધીનગરમાં ગેરકાયદેસર મંદિરોનો રાફડો ફાટી નીકળેલો.મોદી સરકારે આવા ગેરકાયદે મંદિરો તોડવાનું શરુ કરેલું.એક મંદિરનું ઉદઘાટન તો કોઈ પ્રધાને જ કરેલું.મંદિર તોડવાનું શરુ થાય તે પહેલા પુજારી કે માલિક પૈસાની પેટી લઇ રવાના,સાઈબાબાની મૂર્તિઓની ચિંતા કર્યા વગર પુજારી ભાગી ગયો.આવી ઉભી કરેલી ઘણી બધી દુકાનો તોડી પડાયા પછી ધર્માંધ નેતાઓની ધાર્મિક લાગણી દુભાઈ અને સરકારે એની ગઝની પ્રવૃત્તિ બંધ કરી.

ભાઈ સોમનાથ મહાદેવ ગયેલા.એટલે મને કહે કે ત્યાં વાચેલું કે નવ વખત સોમનાથ મહાદેવનું લિંગ અને મંદિર તોડી પડાયેલું.મેં કહ્યું સાચી વાત છે.વધારામાં ગઝનીએ તે લિંગને એના મહેલના પગથીયે ચણી નાખેલું જેથી એના ઉપર ચાલી શકાય અને જેટલું થાય તેટલું અપમાન કરી શકાય.તો ભાઈનો સવાલ આવ્યો કે આ લિંગ તો સ્વયંભુ જ્યોતિર્લિંગ છે તે જો ગઝની તોડી ગયો હોય તો આજે છે તે કઈ રીતે સ્વયંભુ કહેવાય?

અમારા ભાઈશ્રી આવી બધી વાતોનો મસાલો પુરો પાડી જતા રહ્યા સ્નાન કરવા અને હવે હું લખીશ તો મને કહેવાના ખંડન મહારાજને ખંડન કરવા સિવાય બીજી કોઈ પ્રવૃત્તિ નથી.

દિવસો કડકાઈના જાય છે,
એ જાશે જરૂર વૈભવ સુધી,
મારો હાથ ઝાલીને લઈ જશે,
મારો પ્રભુ અમીરના ઘર સુધી.
*ધ્યાન શું?ધારણા શું?
સમાધિ વળી છે કઈ બલા?
ફક્ત એક જ વસ્તુ જાણીએ,
મારો કામાનંદ  છે બ્રહ્માનંદ.
*ના નેતિ ધોતી ને નૌલી જાણું,
આસનની પળોજણ કેમ કરું?
કર્મયોગ એ વળી શું બલા?
મારો રાજયોગ છે કામરોગ.
*ના મોક્ષ સુધી,ના નિર્વાણ સુધી,
ના ચિંતા કે ના ચિંતન સુધી,
ફક્ત આપણે તો જવું હતું,
પેલી ભોળી બાઈના બેડરૂમ સુધી.
*કથા કરીશું,વાર્તા કરીશું,
યોગના નામે ભોગ કરીશું,
એ અમીર જ મુજને લઈ જશે,
એની પત્નીના શયનખંડ સુધી.
રચનાકાર-રામખિલાવન બાપજી.

મિત્રો જેને આ વ્યંગ કવિતા ગાવી હોય તો “દિવસો જુદાઈના જાય છે”શ્રી ગની દહીંવાલાની ગઝલના રાગમાં ગઈ શકે છે.પ્રાસ બરોબર ના બેસતા હોય તો શબ્દો બદલી નાખવાની છૂટ છે.કોપી રાઈટની ચિંતા કરશો નહિ,કારણ રામખિલાવન બાપજી અનંગના બાણ થી વીંધાઈને હાલ ભૂગર્ભમાં છે.

સર્વે મિત્રોને  દીપાવલી પર્વ નિમિત્તે શુભકામના.
વડોદરાથી ભણીને માણસા ગયો ત્યારે મારી બોલચાલની ભાષામાં વડોદરાનો ટચ આવી ગયેલો. ઘણા મિત્રો અને સગાઓ તમે તો શે’ર ના આવું કહીને ટોણાં મારી લેતા. મને પણ સાવ છેવાડાની ગ્રામ્ય  ભાષાના શબ્દો ઘણીવાર સમજાતાં નહિ ત્યારે ઘણી રમૂજ પેદા થતી. મૂળે ગણોતધારામાં મોટાભાગની જમીન જતી રહેલી, થોડી બચાવી લેવા હું ગામમાં રોકાઈ ગયેલો. ખેતરમાં જતા શેઢા પર ચાલતાં ફાવતું નહિ.ઘણીવાર ગબડી ગયો હોઈશ. કોઈ જોતું નથી ને એવું ચેક કરી પાછો ઊભો થઈ જતો. પછી તો ટેવાઈ ગયેલો.

અમારા શેઢા પાડોશીના દીકરાનું નામ કનું હતું. બધા કનિયો કે કનું કહેતા. સ્વભાવનો બહુ સરસ માણસ. મજાકિયો પણ ઘણો. કામ ના હોય તો એના ટ્યૂબવેલ પર પાણી પીવા કે બેસવા જતો. એની સવારનું વર્ણન કરે તો કહે, ‘આજે તો હવારે ઊઠ્યો, બુરાશ કર્યો, ચા પીધો.”  આવી શરૂઆત કરે. ઉત્તર ગુજરાતના  ગામોમાં ચા પુંલ્લિંગ છે. મને સમજ ના પડે કે આ બુરાશ શું હશે. હું મનમાં ગૂંચવાયા કરું, પણ કોઈને પૂછીને મારી અજ્ઞાનતા બતાવું નહિ. એકવાર કંટાળીને મારા ભાગિયા કચરાને પૂછ્યું કે
‘આ કનું કહે છે બુરાશ કર્યો તે શું હશે?’
‘બાપુ, તમે શે’ર ના એટલે હમજ ના પડી, ઇ ના વાદે હું એ બુરાશ લાયોતો, પણ માળું હાળું દોંત મોથી લોઈ આયુ તે અવ નહિ વાપરતો.’
‘પણ, આ બુરાશ ની વાત કરને?’
‘બાપુ, બુરાશ એટ્લ પ્લાસ્ટિકનું દાતણ, ઇ ના ટોપચા પર પ્લાસ્ટિકના વાળ હોય દોંતે ઘહવાનું.’
ધત તેરેકી, આ તો ટુથ બ્રશ ની વાત કરતો હતો. હવે સમજ પડી કે કનું બ્રશ ને બુરાશ કહેતો હતો. બુરાશ પાછો પુંલ્લિંગ હો કે! ! કચરાભાઈ પણ કનુભાઈના વાદે ટુથ બ્રશ લાવેલા. વધારે પૂછતાં ખબર પડી કે બ્રશ પર ટુથ પેસ્ટ નહિ પણ મીઠું લગાવીને બ્રશ કરતા. જોર જોરથી ઘસતા દાંતમાંથી લોહી નીકળવા લાગતું એટલે પછી બંધ કરેલું.

હું પહેલા જ્યાં સ્ટોરમાં જોબ કરતો એ અશોકભાઈ શરૂમાં મને કહે બટાકાની ભાખરી લાવ્યો છું ખાજો. મને સમજ ના પડે કે આ બટાકાની ભાખરી કેમની બનાવતા હશે. બટાકા સુકવીને એનો લોટ બનાવીને ભાખરી બનાવતા હશે કે કેમ?  ચારેક કલાક રજિસ્ટર પર કામ કરતા કરતા  વિચાર્યા પછી અંદર ખાવા ગયો અને જોયું ત્યારે સમજ પડી કે આ તો આલુ પરોઠાં છે. મોટા ભાગે તો એ બહારનું ખાવાનુ જ ખાતા.બધું અમેરિકન ફૂડ જ હોય. એકવાર એમનું ખાવાનું લઈને સ્પેનીશ કર્મચારી આવ્યો, તો મને અશોકભાઈ કહે ભુન્ડીયું ખાવું છે? હું તો ચમકી ગયો. પછી કહે પોર્ક મંગાવ્યું છે. મેં કહ્યું ના ભાઈ મારે નથી ખાવું. જોયું? માણસા થી અમેરિકા પહોચી ગયો. મન એવું ચંચલ છે ગમે ત્યાં ઘડીકમાં પહોચી જાય.
અમારા ગામના ધમુભા બાપુ કાયમ ધર્મેન્દ્રનો વહેમ મારે. આમેય નામ ધર્મેન્દ્રસિંહ તો હતુજ. બધા ધમુભા કે ધમ્મ્ભા પણ કહેતા. બે હાથ ઊંચા કરી ગોટલા ફુલાવી ડાયલૉગ મારે, ‘કુત્તે કમીને મૈ તેરા ખૂન પી જાઉંગા.’ એકવાર હું નટવરભાઈની દુધની દુકાને ઊભેલો. નાનું ગામ હોય એટલે બધી દુકાનોવાળા મિત્ર જેવા હોય. અમે વાતો કરતા હતા, ત્યાં ધમુભા આવ્યા. નટુભાઈ કહે ધમુભા બાપુ આવ્યા ચોક્કસ પેલો ડાયલૉગ મારવાના. ખબર નહિ ધમુભા એકદમ કહે કુત્તે કમીને મૈ તેરા દૂધ પી જાઉંગા. બધા જોરથી હસી પડ્યા. તો કહે આ નટુભાઈ  તો આપણાં મિત્ર છે એમનું ખૂન થોડું પીવાય? એમની દુકાનમાં દૂધના તપેલા ભરેલા પડ્યા છે તે દુધ જ પિવાય ને? નટુભાઈ પણ ખુશ થઈ ગયા કે મિત્રોના ખૂન ના પિવાય. મજાકમાં બહુ મોટી વાત થઈ ગઈ. દૂધ સાથે માવાનો અને પેંડાનો  પણ વેપાર કરતા નટુભાઈ એ દિવસે અમને પેંડા ખવડાવ્યા. મિત્રો હવે દિવાળી આવે છે તો મીઠાઈ જ ખવાય ને?????

‘અઈ યો યો બેલ ઈરીન્ગે!’
એકવાર અમે સાઉથ ઇન્ડિયાની જાત્રાએ ગયેલા. ધર્મસ્થાનોએ જઈએ તોજ જાત્રા કહેવાય? વાત એવી હતી કે એક મિત્ર પુત્રને કોઝીખોડે કે કોઝીકોડે(Kozhikode) માં આર.ઈ.સી કૉલેજમાં એડમીશન મળેલું. ટકા થોડા ઓછા પડ્યા. અને જવું હતું એન્જીનીયરીંગમાં. ગુજરાતમાં કોઈ ચાન્સ હતો નહિ. રીજીયોનલ એન્જીનીયરીંગ કૉલેજનું એક ભારતવ્યાપી બોર્ડ છે. દરેક રાજ્યમાં એક કૉલેજ આવેલી  હોય છે. ગુજરાતમાં સુરતમાં છે. તેમાં જે તે રાજ્યના ૫૦% અને ૫૦% બીજા રાજ્યોના વસ્તીના ધોરણે સીટો ભરવાની હોય છે. એમાં ચાન્સ લાગી ગયો અને કેરાલાના કાલીકટ(કોઝીખોડે)માં આવેલી આર.ઈ.સી માં આ મિત્ર પુત્રને પ્રવેશ મળી ગયેલો. આ મિત્ર કદી દક્ષિણ ભારત ગયેલા નહિ. એમને ખબર કે મારા મોટાભાઈ બેંગ્લોરમાં છે અને હું ચારવાર ત્યાં જઈ આવ્યો છું. એટલે મને ઑફર કરી કે તમે સાથે આવો એ બહાને ફરતા અવાશે. હું તૈયાર થઈ ગયો પણ સાથે અમારા મિત્ર અરવિંદભાઈ ને પણ તૈયાર કર્યા. આમ અમે ચાર જણા દક્ષિણ ભારતની જાત્રાએ ઊપડ્યા. અગાઉના મારા હાસ્ય લેખોમાં અરવિંદભાઈનો  ઉલ્લેખ કરેલો છે.
બેંગ્લોર પહોચી ને પછી બસ પકડવાનું નક્કી કરેલું. સવારે અમારી બસ કાલીકટ પહોચી.  ત્યાં એ દિવસમાં કોઈ રાજકીય બંધનું એલાન હશે. એટલે બઝાર બધું બંધ હતું. પ્રાઇવેટ લકઝરી બસમાં ગયેલા એટલે બસ સ્ટેન્ડે ઉતરેલા નહિ. અરવિંદભાઈ થોડા નીચા અને જે તે પ્રદેશના માણસો સાથે ભળી જાય તેવી કદ, કલર અને કાઠી ધરાવતા. સામાન ઘણો હતો. એટલે એમને ત્યાં ઉભા રાખીને અમે હોટેલમાં કોઈ રૂમ મળી જાય તેની તપાસમાં ઊપડ્યા. એ સમયે સુરતમાં પ્લેગ ફાટી નીકળેલો. હોટેલમાં કહીએ  કે ગુજરાત થી આવ્યા છીએ તો રૂમ ખાલી નથી એવું કહી દે. શરુમાં સમજ ના પડી કે બધે રૂમો ખાલી નથી એવું કેમ બને? પાછાં જ્યાં સામાન સાથે અરવિંદભાઈ ઉભા હતા ત્યાં આવ્યા, ને શું કરવું તેના વિચારમાં પડી ગયેલા. અમારા જેવા અટવાઈ ગયેલા ઘણા મુસાફરો હતા. એમાંના કોઈ અરવિંદભાઈ પાસે આવીને દક્ષિણ ભારતીય ભાષામાં કશું પૂછે. હવે અમને કોઈને દક્ષિણ ભારતની એક પણ ભાષા આવડે નહિ. પણ અરવિંદભાઈમાં એક ખૂબી હતી. એમને એક પણ શબ્દ ના આવડતો હોવા છતાં દક્ષિણ ભારતની ભાષાનો ટોન આવડે. મતલબ શૈલી અને લહેકાની ખૂબ સરસ નકલ કરતા આવડે. શબ્દો જાતે બનાવી કાઢે. જેનો કોઈ અર્થ જ ના હોય.

કોઈ પૂછવા આવે એટલે એની સાથે એવા ટોનમાં ચાલુ પડી જાય. પેલા ને સમજ ના પડે કે આ માણસ કઈ ભાષામાં વાત કરે છે? અમે બાજુમાં ઉભા હસતા હોઈએ. પેલો થાકી ને જતો રહે. પછી એમનું અટ્ટહાસ્ય ગુંજી ઊઠે. મારા મિત્ર જે ડૉક્ટર હતા તે ખૂબ હસે..બીજો કોઈ માણસ નજીક કશું પૂછવા આવતો જણાય તો કહે હસતા નહિ હો, એને ભગાડી મુકું છું. પેલો એની ભાષામાં પૂછવા લાગે એટલે અમારી સામું જોતા જાય અને ફેંકવા લાગે, અમારું હસવું માય નહિ. પણ એ જરાય હસે નહિ, એકદમ સીરીયસ અભિનય કરતા પેલા જોડે એવાજ ટોનમાં બોલે જાય. ડૉક્ટરને હસીને પેટમાં દુખવા લાગેલું. પેલો થાકીને સમજ ના પડવાથી જતો રહે. અરવિંદભાઈ ને કહ્યું કે કોઈ રૂમ આપતું નથી. તો કહે સુરતમાં પ્લેગ ફાટેલો છે એના લીધે નહિ આપતાં હોય. હવે અમને સમજ પડી કે રૂમો અમારા માટે ખાલી કેમ નથી.
ફરી પાછા એક હોટેલમાં ગયા અને કહ્યું કે ભાઈ પ્લેગ સુરતમાં છે બરોડામાં નહિ અને અમે બરોડાથી આવીએ છીએ..તો કહે પ્લેગને સુરતથી બરોડા પહોચતા વાર કેટલી? પછી ડૉક્ટર આગળ આવ્યા અને કહ્યું કે ભાઈ હું ડૉક્ટર છું અમને કોઈને પ્લેગ નથી. માંડમાંડ રૂમ મળી. અરવિન્દભાઈ કહે એક તો મને બઝારમાં વચ્ચે ઊભો રાખીને જતા રહો છો બધા મને પૂછવા આવે અને ભગાડું છું તો હસો છો. બીજા દિવસે કૉલેજ કેમ્પસમાં જવાનું હતું. તે જરા કાલીકટ શહેરથી દૂર હતું. સિટીબસમાં જવા નીકળેલા. એક  તો અજાણ્યા અને ભાષા આવડે નહિ. થોડું હિન્દીમાં ચાલી જાય. અમારા ઉતરવાના સ્થળે બસ ઊભી રહી અમે ત્રણ જણા પાછળ જ હતા તે ઊતરી ગયા. ઊતર્યા પછી ખબર પડી કે અરવિંદ ભાઈ જરા આગળ ઊભેલા તે રહી ગયા છે અને બસ તો ઊપડી. ત્યાં બસ ડ્રાઈવર બસ બહુ ફાસ્ટ ચલાવતા હતા. અમે કશું બોલીએ તે પહેલા તો બસ આગળ નીકળી ગઈ. મેં કહ્યું હવે આ ચતુર ક્યાં ઊતરશે? ભાષા આવડતી નથી ને આતો લોચો માર્યો. પણ અમારા આશ્ચર્ય વચ્ચે બસ જરા આગળ જઈ ને ઊભી રહી ને હસતા હસતા અરવિંદભાઈ નીચે ઊતર્યા. મેં પૂછ્યું  કંડકટર ને શું કહેલું, તે બસ ઊભી રાખી. તો કહે જોર થી બૂમ પાડી ને બેલ ખેંચવાનો  ઇશારો કરતા કહ્યું કે
‘અઈ યો યો નાર્ગીલ્લો પોર્ગીલ્લો બેલ ઈરીન્ગે!’

પેલો સાઇન ભાષા સમજી ગયો ને બસ ઊભી રાખેલી. ઉપરના વાક્ય નો કોઈ અર્થ થતો જ નહોતો. પણ એમનો ટોન લાજવાબ હતો. તમને લાગે નહિ કે એમને સાઉથની કોઈ ભાષા આવડતી નથી. કૉલેજ કૅમ્પસમાં અમે પહોચ્યા. ત્યાં રૂમ મળી જાય પછી સામાન, બેગ,  બિસ્તરા  લઈ ને જઈએ. એટલે પાછાં અરવિંદભાઈ ને કેન્ટીન આગળ સામાન સાથે ઉભા રાખી ને અમે ઓફીસમાં ગયા. બધી વિધિ પતાવી ને પાછાં આવ્યા તો અરવિંદભાઈ કોઈ આંદામાન નિકોબારના છોકરા સાથે  હિન્દીમાં વાતો કરતા હતા. મને કહે આ ભાઈલો પહેલા તેની ભાષામાં વાત કરતો હતો મેં પણ એવીજ આલવા માંડી એટલે ધીમે રહી ને હિન્દીમાં આવી ગયો. કેન્ટીનમાં જમવા બેઠાં. તો રોટલી તો હોય નહિ. એક મોટા તગારાંમાંથી ડિશ ભરીને ભાત થાળીમાં નાખ્યા અને દૂધ માપવાનું જે લીટરીયુ આવે છે તેનાથી સંભાર નાખ્યો. થાળી ટેબલ પર લાવ્યા પછી અરવિંદભાઈ કહે મહિનો ચાલે તેટલો ભાત આજે આરોગી લો. ડૉક્ટરને જૂની વાત યાદ આવે ખૂબ હસવું ચડે. મને કહે આટલું આખી જીંદગીમાં હસ્યો નથી. આટલાં બધા ભાત એકલાં ખાવાના? પેટમાં સમાય કે નહિ? આજુબાજુ બીજા સ્થાનિક લોકો બેઠાં હોય તે આરામથી દાળભાત ખાતા હોય. આખી હથેળીમાં ભાત લેવાનો, મિક્ષીંગ પ્રક્રિયા હાથ ધરવાની, આંગળીઓ વચ્ચેની તિરાડમાંથી દાળ ડોકિયાં કરતી હોય, ક્યાંક રેલાતી પણ હોય પછી કોળિયો ખાવાનો. જેવા જેના રિવાજ. અરવિંદભાઈની વાતો ચાલુ હોય. તેમાં ડૉક્ટરને વધારે પડતું હસવાથી ખાંસી ચડી. આંખોમાંથી પાણી વહેલા લાગ્યું. પૂરો ભાત ખવાણો  પણ નહિ. કદી આટલાં પ્રમાણમાં ખાધેલો જ નહિ.
મિત્ર પુત્રને ત્યાં મૂકીને અમે બેંગ્લોર આવ્યા. મોટાભાઈ ને ત્યાં રોકાયેલા. બીજા દિવસે બેંગ્લોર દર્શનની બસમાં સીટી ની મુલાકાતે નીકળ્યા. અહીં કોફીનું વધારે ચલણ. ચા પણ મળે. અરવિંદભાઈને કોફી પીવાનો બહુ શોખ. બરોડા કેનેરા કોફી હાઉસમાં કોફી પીવા જઈએ તો ઑર્ડર આપશે, ‘એક સ્ટ્રોંગ કમ સક્કર કોફી આવવા દેજે’. થોડી કડવી લાગે તેવી કોફી પીવાની મજા આવે. બેંગ્લોરમાં કોફી પીવાની એમને મજા પડી ગઈ. જ્યાં બસ ઊભી રહે ત્યાં કોફી જ પીવે.
આમ મુસાફરી પૂરી કરી ગુજરાત પાછાં આવી ગયા. બેચાર દિવસ પછી અરવિંદભાઈ મળ્યા તો કહે હવે આખી જીંદગી કોફી નહિ પીવું. મેં પુચ્છ્યું કે શું થયું? તો કહે
‘અરે સાલું આ અતિશય કોફી પી ને નીચેનો વાલ્વ જામ થઈ ગયેલો, લગભગ બંધ જ થઈ ગયેલો.’
મને સમજ ના પડી. તો કહે ચામાં એરંડિયું પીધું ત્યારે ખુલાસો થયો. હવે સમજ પડી કે અતિશય કોફી પીવાથી કબજિયાત થઈ ગયેલી. પણ ત્યાર પછી કોઈ દિવસ કેનેરા કોફી હાઉસનું નામ ના લે.
વડોદરા કૉર્પોરેશનની ચૂંટણીની મત ગણતરી પોલીટેકનીક કૉલેજમાં હતી. ત્યાં એમાંના વૉર્ડના  વિજેતા ઉમેદવારને હાથ મિલાવી ને ઘેર આવ્યા ત્યાં સુધી કોઈ ને ખબર નહોતી કે હવે સમય થઈ ગયો છે અરવિંદભાઈની આખરી વિદાય નો. આજે સવારે સમાચાર મળ્યા કે સીવીઅર હાર્ટ ઍટેકમાં સાજાસમા હસતા હસાવતા અરવિંદભાઈ અચાનક ભૂતકાળ બની ગયા છે. મેં એક પરમ મિત્ર ગુમાવ્યો છે. મન બહુ ઉદાસ હતું. આ અરવિંદભાઈને શ્રદ્ધાંજલિ આપવી હતી. થયું કે જેમણે કાયમ મને હસાવ્યો જ છે તેમને એક લેખ લખીને, જુના સંસ્મરણ વાગોળીને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પશું.
नैनं  छिन्दन्ति  शस्त्राणि  नैनं  दहति  पावकः
नचैनं  क्लेदयं  त्यपो  न  शोषयति  मरुतः
શસ્ત્રો છેદી શકતા અને અગ્નિ બાળી શકતો નથી, ભલે ગીતા એવું કહે પણ જે શરીરમાં આ કહેવાતો આત્મા હોય છે તે શરીરને તો બાળી શકાય છે. હવે શ્રી અરવિન્દભાઈ કે એમનો અમર આત્મા ફરી કદી હસાવી શકવાના નથી.

બરોડા મારું પ્રિય સીટી. સંસ્કારી નગરી તરીકે ઓળખાતા આ સીટીમાં રહ્યા પછી એવું થાય કે આના જેવું બીજું એકેય શહેર નહિ. જો કે દરેકને પોતાના શહેર પ્રત્યે આવી જ ભાવના હોય છે. હું ૧૯૭૧માં ત્યાં ૧૧માં ધોરણમાં ભણવા ગયેલો. ત્યાર પછી પ્રી કૉમર્સમાં ભણવા દાખલ થયેલો. પ્રી યુનિટ અલગ બિલ્ડિંગ હતું. કૉમર્સ ફૅકલ્ટી વળી કમાટી બાગ નજીક જુદી હતી. એફ.વાય થી પછી તેમાં જવાનું હતું. હવે અમારે પ્રી કૉમર્સમાં પાછો એક વિષય ગુજરાતીનો પણ હતો. એમાં કવિતાઓ આવે તે ભણાવવા માટે શ્રી સુરેશ જોશી સાહેબ પણ આવતા. અને એક બીજા અધ્યાપિકા જે અકાળે મોટી  ઉંમરનાં લાગતાં તે પણ આવતા હતા. શરીરે સાવ કમજોર દુબળા પાતળા હતા. એમને આર્ટ્સ ફૅકલ્ટીમાંથી બે પગે ચાલીને પ્રી યુનિટ માં આવતા વાર લાગી જતી. ત્યાં સુધીમાં બીજા કલાસીસ ચાલુ થઇ ગયા હોય. અમારા ક્લાસનાં બધા બહાર ઉભા હોય. સ્કૂલના શિસ્ત ભર્યા વાતાવરણમાંથી પહેલી વાર મુક્ત થયેલા વિદ્યાર્થીઓ અશિસ્ત આચરવામાં કોઈ લીમીટ ના રાખતા. હવે પેલા મહિલા લેકચરરને આવતા વાર લાગતી પણ જેવા દુર થી ધીરી ચાલે આવતા જોઈ ને કોઈ એકાદ છોકરો બુમ પાડતો કે હે!બા આવ્યા!! ખલાસ ચારે બાજુ થી બુમરાણ મચી જતુ, બા આવ્યા!! બા આવ્યા!!એક બાજુ હાસ્યની છોળો ઉડતી. પણ હું આ બધાથી ટેવાયેલો નહોતો. અવાચક બની ને જોતો રહેતો. ‘બા’ પણ તોફાની છોકરાઓને ઇગ્નોર કરવા ટેવાયેલા હતા. સ્થિતપ્રજ્ઞ બની ક્લાસમાં દાખલ થઇ યંત્રવત ભણાવી જતા રહેતા. એ જાય ત્યારે પણ બુમો ઉઠતી કે બા ગયા!!બા ગયા!!ફરી હાસ્યની છોળો ઉઠતી.
સુરેશ જોશી(સાહિત્યકાર) સાહેબ ખુબ કડક હતા. એમના ક્લાસમાં કોઈ ચું નાં કરી શકતું. મને એ ખુબ ગમતું. બીજા એક લેકચરરનું નામ પોપટલાલ હતું. એ આવે તે પહેલા બ્લેક બોર્ડ પર લખાઈ જતું કે “પોપટ આજે નથી આવ્યો”. બધા વાંચી ને હસતા રહેતા. પોપટલાલ સાહેબ આવતા બોલ્યા વગર પેલું વાક્ય ભુંસીને ક્લાસ લઈ ને ચાલતી પકડતા. બરોડામાં થિયેટરનાં નામ સ્ત્રીઓના નામ પરથી બહુ સુંદર સુંદર હતા. જેવા કે શારદા, સાધના, અલ્પના, અપ્સરા, સપના. શારદા ટૉકીઝ હવે સિંગાપુર માર્કેટ બની ગઈ છે. સપના વળી ખુબ દુર હતી. જલ્દી હાથમાં નાં આવે તેવી. સપનામાં ફિલ્મ જોઉં તે પહેલા જ બંધ થઇ ગયેલી. ન્યાય મંદિર વિસ્તારમાં હરતાં ફરતાં મન થાય ને  ટીકીટ બારી ચાલુ હોય તો સાધના, પ્રતાપ, કલામંદિર, શારદા ગમે ત્યાં ઘુસી જવાનું ત્રણેક કલાક જે ઓછા થયા તે. મારી સ્કૂલની બાજુમાં જ નવરંગ ટૉકીઝ હતી. સ્કૂલ કરતા વધારે કલાક એમાં ગાળ્યા હશે. ત્રણ કલાક લાઈનમાં ઉભા રહી ને ત્રણ કલાકનું મુવી જોવાનું. આજે તો એ યાદ કરીએ તો પાગલપન લાગે .
એ વખતે  ડબલ ડેકર બસો ફરતી હતી. જુબિલી બાગ પાસે હું રહેતો. અમદાવાદી પોળથી બસમાં બેસીએ કૉલેજ જવા. બધા  વિદ્યાર્થીઓ પાસે વિદ્યાર્થી પાસ હોય. સૌથી આગળના ભાગે બધા બેઠા હોય. કન્ડક્ટર પાસ ચેક કરવા આવે એટલે શરુ ”  કન્ડક્ટર ની જય!કન્ડક્ટર ની જય!!.પેલો હસતો હસતો પાછો વળી જાય, કોઈ ના પાસ ચેક કરે જ નહિ. આગળ ગાયકવાડ જમાનાની કચેરીઓનું સંકુલ જે કોઠી કચેરી કહેવાતું તેનું બસ સ્ટોપ આવે. કન્ડક્ટર બુમ પાડે,  ‘છે કોઈ કોઠી?’. એનો મતલબ હોય કે કોઠી પાસે કોઈ ઉતરનાર છે? હવે કોઈ ભારે શરીરે ભાઈ કે બહેન ઉભા થાય ઉતરવા માટે તો આવી બન્યું. બધા જોર જોર થી એવા હશે કે પેલો ઉતરનાર ખાસિયાણો પડી જાય. પણ આ વેજાં ને કોણ બોલે? પેલો છેક નીચે ઊતરવા પહોચે ત્યારે કોઈ ટીખળી બોલે પણ ખરો કે ‘એ કોઠી આવજે!’
પ્રતાપનગર રોડ પર ત્રણ સિનેમાઘર એકબીજાની સાવ નજીક. પહેલું આવે વિહાર, પછી અપ્સરા અને અલ્પના સામ સામે. ત્યાં પણ સીટી બસનો કન્ડક્ટર સ્ટોપ આવતા એવું જ બોલે કે ‘છે કોઈ અપ્સરા?’ કે પછી ‘છે કોઈ અલ્પના?’ એમાયે કોઈ બહેન ઉભા થાય તો કોઈ ટીખળી હસી પણ પડે. કોઈ હોશિયાર હોય તો સારો જવાબ પણ મળી જાય. મને યાદ છે એક બહેન કન્ડક્ટર ને એવું કહી ને હસતા હસતા ઊતરેલાં કે ‘મારું નામ અલ્પના નહિ કલ્પના છે. ‘એમની રમૂજ વૃત્તિ ની કદર રૂપે બીજા મુસાફરો પણ હસી પડેલા. ‘છે કોઈ અપ્સરા?’ નાં જવાબમાં સુંદરતા ની વ્યાખ્યામાં ફીટ નાં થતા હોય તેવા કોઈ માનુની ઊતરે તો??? પણ એકવાર એક સુંદર યુવતી “છે કોઈ અપ્સરા?” નાં જવાબ માં ઊભી થઈ ને ઊતરવા લાગી ત્યારે કોઈ જુવાનિયો બોલેલો કે હાય અપ્સરા!! ત્યારે પેલી એ સણસણતો ઉત્તર આપેલો કે “હું તો અપ્સરા જ છું પણ તું ઘેર જઈ ને આયનામાં મો જોઈ લેજે!” આ સાંભળી બીજા મુસાફરો પેલાંની સામે એટલું હસેલા કે પેલાંનું હસવાનું ખસવું થઈ ગયું, અને કેટલાક  મુસાફરો ને વધારે હસીને ખાંસવાનું થઈ ગયેલું.
હરણી રોડ પર રૂપમ થિયેટર આવેલું છે. ત્યાં મોટાભાગે અંગ્રેજી મુવી જ ચાલતા હોય. અમારા એક મિત્ર અંગ્રેજી મુવી જોવાના ખુબ શોખીન. મને પણ ઘસડી જતા.હું મ.સ.યુની.માં ભણેલો પણ અંદર ગયા પછી હોલીવુડનું  ‘નાંગ્રેજી’  સમજવાનું મારું ગજું નહિ. આખી ફિલ્મ પત્યા પછી જ વાર્તાની ખબર પડે, તે પણ અધુરીપધુરી. જો કે મહત્તમ ઍક્શન ફિલ્મો જ જોવા જતા માટે વાર્તાની ખાસ જરૂર નહિ.  ફિલ્મના સંવાદ જરાય સમજાય નહિ છતાં લોકો હસતા હોય. હું તો બાઘાંની જેમ ચુપ હોઉં. સમજ્યા વગરનું શું હસવું? કદી કૉલેજનું પગથિયું પણ ચડેલા નહિ  તે  મારા મિત્ર પણ હસતા હોય. પછી મેં માર્ક કર્યું કે બીજા લોકો હસવાનું શરુ કરે ત્યાર પછી આ મિત્ર હસતા. પાછાં મારી સામું એવી રીતે  જુએ કે આને ડફોળ ને સમજ પડી નથી માટે હસતો નથી. જો કે એમને પણ સમજ પડતી નહોતી એ વાત હું કળી ગયો હતો. એ રાહ જોતા કે કોઈ હસે છે? લોકો હસવાનું શરુ કરે પછી તો ખલાસ બિન જરૂરી જોર જોરથી હસતા. જો કે મને આ જોઈ ને હસવું આવી જતું, અને સંવાદની સમજણમાં ખપી જતું. પછી તો રૂપમમાં અર્ધપોર્નો જેવા જ મુવી આવતા. ત્યાંથી પસાર થતા દર્શકો ને જોઈ ને પણ હસવું આવતું કે બીડીના ધુમાડા કાઢતા મજૂર વર્ગને પણ અંગ્રેજી મુવી જોવાનો  સારો એવો શોખ છે.
સપના થિયેટર તો સપના હોલ બની ગયો છે. નંબર વન ગણાતું અલંકાર થિયેટર બિઝનેસ સંકુલ બની ગયું છે. ઐતિહાસિક શાંતાદેવી થિયેટર પણ બહુ ના ચાલતું તેવું શોપિંગ સેન્ટર બની  ચૂક્યું છે. કલામંદિરનાં માંકણીયા  ત્યાં દુકાનો બની જતા બીજે આજુબાજુ  મુવ થઈ ગયા છે. કૃષ્ણ ટૉકીઝનાં હાલ બેહાલ થઇ ગયા છે. ન્યાય મંદિર આગળ પહેલા ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં જવાનું બસ સ્ટેન્ડ હતું, તે હવે ત્યાંથી ખસેડી લેવામાં આવ્યું છે. માટે સાધના ટૉકીઝ પણ ગ્રામ્ય વિસ્તારનાં મુસાફરો ની અહોભાવ ભરી દ્રષ્ટિ થી વંચિત સુનુંમુન છે. વિહાર, અલ્પના અને અપ્સરા બંધ થવાની હાલતમાંથી મુક્ત બની અણી ચૂક્યો સો વર્ષ જીવે ન્યાયે હવે સારા ચાલી રહ્યા છે. અહીં આવ્યા પછી પાંચ વર્ષમાં કોઈ થિયેટરમાં પગ જ મૂક્યો નથી. વડોદરા મારા આત્મામાં સમાઈ ગયેલું છે. ભલે દુનિયાના મોસ્ટ ઍડ્વાન્સ અને ફ્રી કન્ટ્રીનો હું સિટીઝન હોઉં પણ ભારત, ગુજરાત, વિજાપુર, માણસા અને વડોદરાને મારા આત્માથી વખુટા પાડવાનું આ જન્મે તો શક્ય નથી. દેશ છોડ્યાનો અજંપો હૃદયનાં કોઈ ખૂણે બેસીને સતત મૃત્યુના હવાલે થતાં સુધી  પીડા દેતો જ રહેવાનો છે.

ઘણી વાર વિચારું છું કે કોઈ ટીખળી કન્ડક્ટર ખબર નથી હજુયે બુમ પાડતો હસે કે નહિ “છે કોઈ અપ્સરા?છે કોઈ કોઠી?”

ભાષાની સરળતા…

ઘણા બધા મિત્રો લખે છે કે તમારી ભાષા સરળ છે.  તમારી શૈલી સરળ છે.  જો કે મને મારી શૈલી કેવી છે તે ખબર જ ના હતી. અને હોય પણ નહિ. પણ મિત્રો અભિપ્રાય આપે ત્યારે લાગે કે ચાલો હવે જાણવા મળ્યું કે બધું  ઠીક ઠીક ચાલે જાય છે. પણ વધુ પડતાં વખાણ થયા કે બહુ સરળ શબ્દોમાં લખો છો ત્યારે થયું કે કોઈને પુછવા દે. એક પરમ મિત્રને પૂછ્યું કે ભાઈ મારી શૈલી લોકો કહે છે સરળ છે આપ પણ મારો બ્લોગ વાચો છો અને આપ પણ કાયમ કહો છો કે સરળ છે શૈલી મારી, તો જણાવો કે હું કેવું ખરેખર લખું છું?

મિત્ર કહે તમારા શબ્દો બહુ સીધા સાદા સરળ હોય છે. મેં કહ્યું સાચું કહો છાતી ઉપર હાથ મુકીને. તો કહે આમ તો બધું સારું લખો છો પણ જરા ભાષાનું જ્ઞાન ઓછું હોય તેવું લાગે.

હું તો ચમક્યો. એક મિત્રનો બ્લોગ યાદ રહ્યો નથી, પણ એમના બ્લોગમાં મેં કોમેન્ટ આપેલી જવાબમાં એમણે લખેલું કે મારું શબ્દભંડોળ સમૃદ્ધ છે. આ તો ઊંધું થયું. મારું એ વખતે ચડેલું લોહી આજે સડસડાટ ઉતરી ગયું.

મેં એ મિત્રને કહ્યું કે આપ ઉપાલંભ સારો મારો છો. તો મને પૂછે કે ઉપાલંભ એટલે શું?

મેં કહ્યું હટાક્ષ. મને કહે કટાક્ષ સાભળ્યું છે પણ હટાક્ષ નથી સાભળ્યું.

મેં પૂછ્યું કે ગઝલ ખબર છે? કહે હા ! તો હઝલ ખબર છે? હા થોડી થોડી !

બસ તો ગઝલ ને હઝલ જેવું કટાક્ષ અને હટાક્ષ.

પણ સવાલ પાછો આવ્યો કે ઉપાલંભ એટલે? મેં કહ્યું કટાક્ષ સમજો ચાલશે.

મારા એક બીજા સગા અહી નજીકમાં રહે છે, તે  ભાષાના નિષ્ણાત માને છે પોતાને. મેં એમને થોડા આર્ટીકલ પ્રિન્ટ કરી ને આપેલા. મેં કહેલું કે બહુ વર્ષ થઇ ગયા છે માટે જોડણીની ભૂલો હશે, જરા સુધારજો મારે બુક છપાવવી છે. મને થોડા દિવસ પછી કહે જોડણી તો અસંખ્ય ભૂલો છે, અને વાક્ય રચનામાં પણ ભૂલો છે. મેં કહ્યું કે જોડણીની ભૂલો હોય તે વાત સાચી પણ વાક્ય રચનાની ભૂલો જરા બતાવજો. મને કહે તમે એક જગ્યા લખ્યું છે કે
“આ છે તમારા બ્રહ્મચર્યના ફાયદા !” એને બદલે એવું હોવું જોઈએ કે,
“આ તમારા બ્રહ્મચર્યના ફાયદા છે !”
આ વાક્ય મેં  બિપાશા બસુના ઉન્નત પયોધર જોઈ  ઘાયલ થઇને કોઈએ એના ઉપર ભીડનો લાભ લઇને હાથ ફેરવી લીધેલો તેના સંદર્ભમાં લખેલું. કે ભાઈ સપ્રેસ્ડ કામરસ આવા અસભ્ય કામ કરાવે છે.

મેં એ ભાઈ ને જણાવ્યું કે, આ તો મારી આગવી શૈલી છે. વાક્યની પાછળ કે અંતમાં ‘છે’ બધા લખે, પણ અંતના બદલે વચમાં ‘છે’ ખાલી  લખે છે  એક માત્ર ભુપેન્દ્રસિંહ જ. જુઓ અહી પણ ‘છે’ વચ્ચે જ લખાઈ ગયો છે, આદત જો પડી છે.

જેમ કે કોઈ લેખમાં કારગીલ કંપની હરામજાદી છે એક નહિ સાડી સત્તરવાર હરામજાદી એવું વાંચવા મળે તો સમજી જવાનું કે શ્રી કાંતિ ભટ્ટનો જ લેખ છે.

મારા બીજા એક મિત્ર વૈજ્ઞાનિક છે. હમણાં ભારત ગયા હશે. તો કોઈએ એમને શ્રી ગુણવંત શાહની બુક્સ આપી હશે. મને ફોનમાં કહે આમાં તો ચાર વાર એક વાક્ય વાચું તો પણ સમજ પડતી નથી. મેં કહ્યું બધા નોટ કરી રાખવાના અને સમય મળે મને પૂછી લેજો. મને સમજાય તેવું તો લખે જ છે આપણા ગુણવંત શાહ. કહે કે મોહમદ માંકડનું સમજાઈ જાય છે આમનું નથી સમજાતું. મેં કહ્યું કે આમ તો શાહ સાહેબ સરળ ભાષામાં લખવાના હિમાયતી છે. કદાચ બીજા માટે. મને કહે એમના  એક આર્ટીકલમાં  વાચ્યું  કે રામ માનવતાના વિવેકચુડામણી છે તે ના સમજાયું.
મેં કહ્યું ચૂડો એટલે ખબર છે?
‘કઈક  બંગડી જેવું?’
‘મણી એટલે?’
‘હા ! એતો સમજ પડી સમથીંગ લાઈક જ્વેલ.’
‘અને વિવેક તો ખબર જ છે?’
‘હા ! સાચા ખોટાની સમજ.’
‘તો હવે સમજ પડી ગઈ?  સ્ત્રીના ચૂડલામાં એક મણી કેવો શોભતો હોય કે કીમતી હોય તેમ રામની સમજ બહુ સારી હતી.’
‘તો રામ સારા સમજદાર કે વિવેકી હતા એટલું કહ્યું હોત તો શું ખોટું હતું? જો કે હતાં તો નહિ, પણ  આ તો મગજનું દહીં થઇ જાય છે.’

ઘણીવાર હું આર્ટીકલ લખતો ત્યારે બાજુમાં બેઠેલા મારા દીકરાને કોઈ શબ્દનો અર્થ પૂછી લઉં છું. એને સમજ ના પડે તો બીજો સરળ શબ્દ શોધી ને પૂછું, એને સમજ પડી જાય તો તે શબ્દ વાપરવો સારો એવું લાગે. ખુબ અઘરો શબ્દો હોય તો એ મને કહેશે કે  એવો શબ્દ વાપરશો તો યંગ લોકોને નહિ સમજાય. અને દરેક લેખમાં ભારે શબ્દો વાપરી  શબ્દોના અર્થ લખશો તો લેખ, લેખ કરતા ડીક્ષનેરી વધારે લાગશે. પેલા જે મિત્રે મને ભાષા જ્ઞાન ઓછું તેવું કહેલું મને એમ કે એમનું ભાષા જ્ઞાન વધારે હશે. મને થયું મજાકમાં લાવ પરીક્ષા કરવા દે. એમને મેં પૂછ્યું કે હું એક વાક્ય કહું તેનો જરા અર્થ કહેશો ?
‘મેઘારંભે વિરહિણી દોડતી પાદ પંકમાં પખાળતી, પંક થી ખરડાતી જઈ બેઠી પ્રિયતમના અંકમાં.’
મને કહે,  ‘આમાં કોઈક દોડતું જાય છે અને ક્યાંક જઈને બેસી જાય છે એટલી જ સમજ પડી.
મેં મેઘારંભેનો અર્થ સમજાવ્યો તો કહે પહેલો વરસાદ કહો ને. વિરહિણીનો અર્થ જરા વિસ્તારથી સમજાવવો પડ્યો. તો કહે કોઈ miss  કરે તેવું ને? મેં કહ્યું ‘માર ગઈ તેરી જુદાઈ’ જેવો અનુભવ થતો હોય તેવી સ્ત્રી.

પાદના અર્થમાં પહેલું તો નાક સીકોડાઈ ગયું. મેં કહ્યું સિમ્પલ છે એમાં કોઈ આદેશાત્મક વાસ મારે તેવું લેવાનું નથી. પાદ  પગ માટે વપરાય છે.  મેં પૂછ્યું,
‘પંકજ ખબર છે?’
‘એ તો આજના કોઈ પંકજ નામધારીને પણ ખબર નહિ હોય.’
‘ઓ કે,ચરણકમળ ખબર છે?’
‘સાવ સહેલું, કમળ જેવા પગ.’
‘ના, કાદવથી ખરડાયેલા પગ ને ચરણકમળ કહેવાય.’
‘એવું કેવી રીતે? આપણે તો કોઈ ગુરુજીને વંદન કરીએ ને પગમાં પડીએ તો એમના પગને માનથી ચરણકમળ કહીએ છીએ.’
‘જુઓ કમળ ફક્ત કાદવમાં ખીલે માટે આ કહેવાતા  કમળ જેવા ગુરુના પગ કાદવમાં છે તેથી એમના પગ યાને ચરણકમળ એટલે કાદવથી ખરડાયેલા પગ.’
‘સાચી વાત છે, આમેય લગભગ હાલના દરેક ગુરુના પગ કાદવથી જ ખરડાયેલા હોય છે.’
‘બસ તો આ પંક એટલે કાદવ, અને પંકજ એટલે કમળ.’
‘હવે સમજાયું, પહેલા વરસાદના કાદવમાં દોડતી જતી હતી, પણ એમાં અંક ગણિત ક્યા આવ્યું?’
મને થયું હવે ખેંચવામાં મજા નથી. મેં કહ્યું અંક એટલે ખોળો. મને કહે છી હાઈજીનનું કોઈ ભાન જ નહિ કાદવવાળા પગ લઈને ખોળાંમાં બેસી ગઈ?

હમણા અમારે મિત્રો વચ્ચે ચર્ચા ચાલેલી કે અમેરિકામાં ભારતીય છોકરાઓના પાર્થ નામ વધારે હોય છે. એક ભાઈ  કહે બધા પાર્થ ધનુષબાણ લઈને ફરશે તો ઓબામાંનું શું થશે? મેં કહ્યું આ મોટાભાગના પાર્થને ખબર નહિ હોય કે એમના નામનો અર્થ અર્જુન થાય છે.

અમારા સાલી સાહેબનાં ઘરે બધાના નામ ‘પ’થી શરુ થાય છે. પંકજ, પ્રજ્ઞા, પૃથ્વી અને પાર્થ. વળી પાછું પાર્થ? હું મજાકમાં કહેતો હોઉં છું કે પ્રજ્ઞાનો પાર્થ હાથમાં પંકજ લઇ પૃથ્વી ઉપર ફરે છે. આ પંકજ અને પ્રજ્ઞા પ્રેમ સમાધિમાં ઉતરે એના ફળ સ્વરૂપે પૃથ્વી અને પાર્થ આ જગતને નસીબ થયા છે.

ઘરમાં કોઈ રોજની ભાષામાં અલંકારિક શબ્દો વાપરાતું નથી. કે આજે પિતાશ્રી ઘણા પ્રકોપિત  થયેલા કે એમને બહુ મન્યુ ચડેલો. જો કે લખવામાં વપરાય તો સારું લાગે છે. પણ આજની પેઢીને અઘરા શબ્દોમાં જલ્દી સમજાય નહિ તો વાચવાનું જ છોડી દે તેવું પણ બની શકે. એટલે મેં પેલા મિત્ર ને જણાવ્યું કે હું લોકભોગ્ય ભાષામાં વધુ લખું છું જેથી જલ્દી ગળા સોંસરવી ઉતરી જાય કે બ્રેઈનમાં જઈને સીધી હૃદયમાં ઉતરી જાય. તો એમણે મને પૂછ્યું કે આ લોકભોગ્ય એટલે શું ????????

 નર્કારોહણ-5
આજે નર્કારોહણનો પાંચમો દિવસ હતો. રશ્મિભાઈ કહે, ‘આજે તો કોઈ દેખાતું નથી અહીં ઉપવનમાં ક્યારના આંટા મારીએ છીએ.’
અમે થોડા વધારે દૂર ગયા. તો એક ઝાડ નીચે બેત્રણ ભાઈઓ જેવા બેઠેલા. જરા નજીક ગયા તો એક જાડિયો ખુબ બળવાન લાગતો હતો. અહીં પેલી સ્ટ્રોન્ગેસ્ટ મેન ઇન વર્લ્ડની હરીફાઈના કોઈ સ્પર્ધક જેવો. બીજો એક સોહામણો મજબૂત ઉંચો ને એક સાવ ઢીલાં પોદળા જેવા ચહેરા વાળો હતો.
રશ્મિભાઈ કહે, ‘આ તો ભીમ, અર્જુન અને યુધિષ્ઠિર લાગે છે.’
મેં કહ્યું, ‘નક્કી પેલો ઢીલાં પોદળા જેવો દેખાય છે તે જ આપણો અધર્મરાજા હોવો  જોઈએ.’
રશ્મીભાઈ કહે, ‘એવું ના બોલો એ તો આખા હિન્દુસ્તાન માટે ધર્મરાજા છે.’
મેં કહ્યું, ‘જુઓ આજે આખો દેશ યુધિષ્ઠિર મેનીયાથી પીડાઈ રહ્યો છે. ઢીલાં પોદળા જેવું બની રહેવામાં ગર્વ અનુભવી રહ્યો છે.  ધર્મરાજા કહેવડાવવાની લ્હાયમાં માર ખાધે જ જાય છે. આ માણસનું અનુકરણ કરવામાં દેશ પાયમાલ અને કાયર બની રહ્યો છે. નેતાઓને ધર્મરાજા બનવું છે. માટે ના તો  કોઈ ગુનેગારને સજા કરી શકે છે. બસ અમે તો ક્ષમા આપવાવાળાં. શાંતિ રાખોના ગાણાં ગાયે જવાના. મને ઇતિહાસનાં આ પાત્ર ઉપર સખત નફરત.’
પણ આવ્યા છીએ તો બે બોલા મળી લઈએ.
અમને જોઈને ખુદ કાપુરુષ ઉભા થઈ ગયા ને બોલ્યા, ‘આવો!  ભગવાન શ્રી કૃષ્ણે અમને જણાવી દીધેલું કે તમે લોકો અમારી ખેંચવા આવ્યા છો.’
‘હું તો આપને ધર્મરાજા નહિ કહી શકું, જ્યાં જ્યાં ધર્મરાજા આપને માટે લખ્યું હોય છે ત્યાં ત્યાં આગળ “અ” લગાવીને જ વાચું છું.’
‘તમારી મરજી, અમને કોઈ વાંધો નથી. પણ એકલાં તમારા કહેવાથી ભારતના લોકો માનવાના નથી. કારણ દેશમાં મારા જેવાની બહુમતી છે.’
‘એક તો પહેલું એ કે મોટાભાઈનાં નાતે આપે નાના  ભાઈઓને ખોટી રીતે વશમાં રાખ્યા અને કાયમ કદ પ્રમાણે વેતરતા રહ્યા.’
‘એ તો હજુ આજે પણ એવું જ ચાલે છે. મોટાભાઈઓ એમનું મહત્વ બતાવવા એવું જ કરે, તમારા અડવાણી કાયમ એવું જ કરે છે ને? નાના ભાઈઓ બલિદાનો આપવા માટે જ હોય છે.’
‘દ્રૌપદીના કેસમાં પણ આપ લુચ્ચાઈ રમી ગયા, અને વગર મહેનતે એ જમાનાની સુંદરતમ સ્ત્રી ઉપર હક જમાવી લીધો.’
‘જુઓ ભાઈ, એ જમાનામાં શ્રેષ્ઠતા સાબિત કર્યા વગર આવી સ્ત્રી મળે નહિ. જે અમારો એક અર્જુન જ કરી શકે તેમ હતો.’
‘પણ એમાં આપ રમત રમી ગયા, અર્જુનની મહેનત કૌશલ્ય અને ફાયદો બધાએ લીધો.’
‘જુઓ એ જમાનામાં બહુ પતિત્વનો રિવાજ હતો, અને અમે જાણતા હતા કે અમારા માતુશ્રી દરેક વસ્તુ સ્વાભાવિક બધા ભાઈઓ વહેંચીને ખાઓ એવું જ હંમેશા કહે છે. એનો અમે લાભ લઈ લીધો. માતાશ્રીને એવું કહ્યું જ નહિ કે સ્ત્રી લાવ્યા છીએ.’
‘એટલે સ્ત્રીને વસ્તુ સમજવી આસાન હતું કેમ?’
‘લગભગ એવું જ, અને માતાશ્રીની આજ્ઞાનું પાલન કરવું પડે તેવું સમજાવી અર્જુનને આગળ બોલવા જ ના દીધો, અને અમારું કામ થઈ ગયું.’
‘આપને લોકો ધર્મરાજા કેમ કહેતા હશે તેની જ નવાઈ લાગે છે, એક પત્નીને જુગારમાં કઈ રીતે મૂકી શકો?’
‘જુઓ ભાઈ, એ જમાનામાં પત્નીને વસ્તુ સમજતા ને પથારીમાં રમવા રમકડું જોઈએ, બસ પૈસા ને મિલકત ખૂટ્યા તો એને મૂકી દીધી.’
મેં કહ્યું, ‘અધર્મરાજ હું તો આગળ કશા સવાલ કરવા માંગતો નથી. મને તો આપના ઉપર બહુ ગુસ્સો આવે છે. આપે એક તો ભાઈઓને ધર્મના નીતિનિયમોના નામે કશું કરવા દીધું નહિ. જ્યાં લડવાનું આવ્યું ત્યાં ભાઈઓને આગળ કર્યા. અને બાકીની જગ્યાએ આગળ રહીને માન ખાટ્યે જ રાખ્યું. પાંચમાંથી ફક્ત બે જ ભાઈ ભીમ અને અર્જુન જ શક્તિશાળી હતા. એમનો ખુબ ઉપયોગ કર્યો ને જરૂર પ્રમાણે ધર્મના નામે; નીતિના નામે  કદ પ્રમાણે વેતરે રાખ્યા. જે કીલર આક્રમકતા જોઈએ સર્વાઈવલ થવા માટે તે તમારામાં હતી નહિ અને બે ભાઈઓમાં હતી તેને ઠંડી પાડતાં રહ્યા. બિનજરૂરી આજ્ઞાપાલન કરાવતા રહ્યા. એટલે જ આજે આખો દેશ આજ્ઞાપાલક બની ગયો છે.’
રશ્મિકાંત બોલ્યા, ‘નેતાઓ ઇચ્છે કે પ્રજા અમારી આજ્ઞાનું પાલન કરે. અને નીચેની કેડરના નેતાઓનો ભોગ લીધા કરે. આજ નેતાઓ પાછાં બીજાની આજ્ઞા પાળે, ખાસ  તો અમેરિકાના નેતાઓ કે પ્રમુખની આજ્ઞા પાળવામાં ગર્વ અનુભવે. આપણી જ સરહદમાં વાડ કરવા ગયા ને ચીની ભાઈ નારાજ થયા તો બંધ કરી દીધું. હિન્દી ચીની ભાઈ ભાઈ, ભાઈ નારાજ ના થવો જોઈએ. પછી ભલે ઘરમાં આવીને મારી જાય. ઘણી વાર તો એવું લાગે કે દુર્યોધન તમારાથી સારો. નપુંસક તો ના લાગે. અને મહાભારતકારે પણ લખ્યું છે કે એક રાજા તરીકે દુર્યોધન શ્રેષ્ઠ રાજા હતો.’
મેં કહ્યું, ‘એક તો દ્રૌપદીને પણ જીભ ઉપર કાબુ રાખવા સમજાવી ના શક્યા. એક પોતાની પત્નીને ભરી સભામાં જ્યારે નાલાયકો નગ્ન કરી રહ્યા હોય ત્યારે નીચું ઘાલીને જોઈ રહ્યા હતા. ભીમ કે અર્જુન જેવાને પણ બકવાસ નીતિનિયમોની આડમાં ઉભા થવા ના દીધા. એટલે જ આજે જ્યારે કોઈ અફજલ કે કસાબ નામનું મચ્છર ભારત માતાના ચીર આખી દુનિયાની સભા વચ્ચે ખેંચીને નગ્ન કરી નાખે છે ત્યારે ધર્મરાજાઓ(નેતાઓ) નીચું મો ઘાલી બેસી રહે છે. કૃષ્ણ ક્યારે આવે તેની રાહ જોવામાં ભારત માતાને નગ્ન થતી અટકાવવાનું એક પગલું જાતે ભરતા નથી. કાયમ અમેરિકા સામે લાચાર નજરે જોઈ રહે છે. અમને મદદ કરો.’
અધર્મરાજ નીચું ઘાલી ને ટેવ પ્રમાણે સાંભળી રહ્યા હતા. ભીમ અને અર્જુન પણ મોટાભાઈ સામે નારાજગી ભરી નજરથી જોઈ રહ્યા હતા. પણ વર્ષો જૂની આદત શું બોલે? ઊંઘમાં પણ આજ્ઞા પળાઈ જાય એટલી હદે ભારતીયોના મન કુંઠિત થઈ ગયેલા છે. ઢીલાં પોચા અને નબળા લોકોને આપણે ધર્મરાજ કહીને બિરદાવીએ તો લોકો તો એવા બનાવામાં ગૌરવ જ અનુભવે.
અમારે માતા કુંતીને મળવું હતું; પણ ક્યાંય દેખાયા નહિ. મારું મન જરા ધર્મરાજ સાથે વાતો કર્યા પછી ઉદ્દીગ્ન થઈ ગયું હતું. માતુશ્રી ક્યાંય દેખાય તો એમને પણ થોડા સવાલો કરી લઈએ. ખેર કાલે જોઈશું વિચારી અમે ભીમ અને અર્જુનને વિચારમાં મૂકીને ચાલતી પકડી.
રશ્મીભાઈ કહે, ‘તમે તો જબરું ભાષણ ઠોકી દીધું. મને તો બીક લાગતી હતી.
મેં પૂછયું કેમ? ‘તમે પણ ગુસ્સો ઉતાર્યો જ હતો ને?’
તો રશ્મીભાઈ કહે, ‘આ ધર્મરાજને ખોટું લાગી જાય ને પેલાં ભીમને આજ્ઞા આપે કે માર આ લોકોને, પછાડી ને પટકી નાખ, તો ભીમ કાયમની  ટેવ પ્રમાણે અચેતન રૂપે આજ્ઞા પાળી લે તો આપણે તો મરી જઈએ. આપણું મિશન અધૂરું રહે.’
મને પણ થયું કે વાત તો સાચી. એ વખતે ખ્યાલ ના રહ્યો. પણ હવે ઝડપ કરો ચાલો ભાગો. અમે તો ભાગ્યા. સાચી જ વાત છે ને આજે પણ ધર્મરાજાઓની આજ્ઞા પાળીને લોકો નથી તૂટી પડતાં? વિચારે  જ ક્યાં છે?
મંદિર તોડો, મસ્જિદ તોડો, તોડો ગુરુદ્વાર,
બંધના એલાનો આપો દેશ કરો ખુવાર.

નર્કારોહણ-૨
અમે અને દેસાઇ સાહેબ ચાલતાં ચાલતાં આગળ વધ્યાં. ત્યાં સુંદર બગીચામાં માથે મોરપંખ બાંધેલા ભગવાન શ્રી ક્રુષ્ણ બેઠેલા જોયા સુંદર રમણીય નારીઓ વચ્ચે. હું તો ઝટ દઇને દોડ્યો આ તો મારા ખાસ.મેં કહ્યું,
‘ભગવાન આપ પણ અહીં?’
‘અમારી વૈકુંઠમાંથી અહી બદલી થઇ ગયી છે, ખબર નહીં હમણાં શું ટ્રેન્ડ આવ્યો છે કે ઘણા બધાંની અહી ટ્રાન્સ્ફર થઇ ગઇ છે.’
‘તો ભગવાન આપ અહીંથી ભારત(કુરુક્ષેત્ર)માં પધારો છો? મને તો એમ હતુ કે આપ સ્વર્ગમાંથી આવતા હશો.’
‘ના વત્સ, હું અહીં નર્કમાં ફરું કે ત્યાં ફરુ શું ફેર પડે છે? હવે લગભગ બધે સરખું જ વાતાવરણ થઇ ગયું છે.’
‘ભગવાન સાવ એવુ ના બોલો મેરા ભારત તો મહાન છે, સોને કી ચીડિયા છે.’
‘વત્સ હતું ત્યારે હતું અત્યારે નથી, જુઓ અમે તો ક્ષણમાં આતતાયીને હણી નાખતા હતા, તમને એક કસાબ હરાવી જાય છે, અમારા વારસદારો શું આવા હોય?’
‘પણ ભગવાન શુ કરીએ! નેતાઓ એવાં છે કે દેશને નર્ક બનાવી દીધો છે, પ્રજા શું કરે બીચારી?’
‘સાવ ખોટી વાત છે વત્સ! પ્રજા જ દેશને મહાન અને સ્વર્ગ બનાવી શકે અને પ્રજા જ દેશને પામર અને નર્ક બનાવી શકે. આ નેતાઓ ઉપર થી ટપકે છે?
‘ના ભગવાન એ તો પ્રજા જ ચુંટે છે, પ્રજામાંથી જ આવે છે.’
‘વત્સ, હવે સમજાયું? કુવામાં હોય તો હવાડામાં આવે.’
‘સમજાયુ ભગવાન વાંક બધો જનતાનો જ છે.’
‘વત્સ, ભારત મા બીજાને દોષ દેવાની બહુ બુરી આદત પડી ગઇ છે.’
‘ભગવાન દવે સાહેબ એવુ ક્યાંક થી શોધી લાવેલા હતાં કે રાધાજી તો આપના મામી હતા, એમને કામવાસના એ સતાવ્યા તો આપ બાળકમાંથી રાતોરાત પુખ્ત થઇ ગયા અને રાસલીલાઓ તથા કામલીલા કરી.’
‘અરે વત્સ, તમારા કોઇ મહરાજશ્રીને એમની કોઇ યુવાન મામી ગમી ગઇ હશે, એટલે મારા નામે ચડાવી દીધું લાગે છે.’
‘એટલે, સમજ્યો નહીં ભગવાન.’
‘અરે નાદાન, એમની યુવાન મામીને ભોગવવી હશે, પેલી માનતી નહી હોય, નીતિમત્તાની વાતો કરતી હશે, એટલે મારી આવી વાતો કરી હશે કે ભગવાન પણ આવુ કરતા હતાં.પછી પેલીને પટાવી લીધી હશે.’
‘પણ ભગવાન, આપ અહીં નર્ક મા કેમ? આપ તો માખણ ખાતાં હતાં.’
‘કેમ ભુલી ગયાં? રાજસુય યજ્ઞ વખતે એંઠી પતરાળીઓ અમે ઉઠાવેલી એમાં સમાજના કહેવાતા ઉચ્ચ વર્ગે હરણના માંસનો આહાર કરેલો એ પતરાળીઓ અમે ઉચકેલી એના માટે અહીં આવી ગયા.’
‘અને ભગવાન મહાભારતના યુદ્ધના લીધે પણ લોકો માને છે કે આપે ખોટું કરાવેલું.’
‘વત્સ, ભલે લોકો માને ખોટું પણ સ્ત્રી ને ભરી સભામાં નગ્ન કરે તેવી સડેલી વ્યવસ્થાનો નાશ જરૂરી હતો, એના માટે થઇને જૈનોએ પણ મને એમના નર્કમાં નાખેલો જ છે.’
‘પણ ભગવાન એમના એક તીર્થંકર નેમિનાથ તો આપના કાકાના દીકરા ભાઇ હતા, તો એમણે પણ લાગવગ ના કરી?’
‘ના એમાં લાગવગ ના ચાલે, કદાચ એમણે પણ સજેસ્ટ કર્યું હોય કે બહુ ફાટ્યો છે નાખો નર્કમાં, જુઓ ભાઇ જેવો મિત્ર નહીં ને ભાઇ જેવો કોઇ દુશ્મન પણ નહીં.’
‘હા ભગવાન એ વાત સાચી,પાંડવો પણ કૌરવોના ભાઇઓ જ હતાં ને?’
‘વત્સ, હવે તમે અહીં જ રહેવાના છો જ્યારે ઇચ્છા થાય ત્યારે મળી શકો છો, હવે હું જરા મારી સુર સાધના કરી લઉં.
ભગવાન હવે વાંસળી વગાડવા લાગ્યા. એમની ક્લાસીકલ ધુનો શરુ થઇ તો લોકો ડોલવા લાગ્યા. અમે ત્યાંથી આગળ વધ્યા. જ્યારે જ્યારે હું પૂછું કે આપ લોક નર્કમાં કેમ? ત્યારે દેસાઇ સાહેબ મૂંછ મા હસે. મને તેનું રહસ્ય સમજાય નહીં. મને તો આ નર્કમાં કોઇ પાપી માણસો ને શેકવાનાં  તવા વિગેરે દેખાયું નહીં. બચપણમાં મેં નર્કમાં શી યાતનાઓ વેઠવી પડે તેના ફોટા જોયેલા. એ વખતે હું ડરીજ ગયેલો. કે કદી પાપના કરવું. પણ પછી સમજ પડી ગયેલી કે આ તો તમારી અંદર રહેલા ડરનો ઉપયોગ કરીને રોટલા શેકવાનો ધંધો ચાલે છે. આમેય ભયની વ્રુત્તિ દરેકમાં મુકેલી જ હોય છે કુદરતે. હિંસક પશુ પ્રાણીઓથી ના ડરો અને ભાગો નહીં તો એ લોકો તમને મારી નાખે. અને ડરી ને ભાગી જાવ તો બચી જવાય. એ બહાને સર્વાઇવ થઇ જવાય.

સમયથી પહેલાં કુદરત તમને મારી નાખવા નથી ઇચ્છતી માટે આવી ડર અને ભય જેવી ભાવનાઓ મુકેલી છે. છતા કાયમ ભાગ્યા કરો તો પણ ના ચાલે. કાયમ ડર્યા કરો તો પણ ના ચાલે. ઉલટાનું લોકો ડરાવી ડરાવીને મારી નાખે. માટે અભયની ભાવના પણ મુકી. સર્વાઇવ થવા મજબૂત પણ બનવું પડે. માટે સાહસ મૂક્યું.કપરી પરિસ્થિતીમાં લડવાનુ બળ આપ્યું. માટે ઉપનીષદો એ અભયના વચનો વદ્યા અને ભગવાન મહાવીરે પ્રથમ સુત્ર અભયનું આપ્યું. માણસ એકબીજાને મદદ કરે છે. કેમ? એકબીજાને મદદ કરી ને કોઇ ઉપકાર કરતો નથી. એક બીજા ને બચાવીને કોઇ ઉપકાર કરતો નથી. આ તો બંનેનો સહીયારો પ્રયાસ છે સર્વાઇવ થવાનો. આ બધું સમજવા જેવુ છે. વાઘ અને સિંહ સામે આવે અને તમે ભાગી જાવ તો ડરપોક ના કહેવાઓ. એ કુદરતી છે. પણ મુઠ્ઠીભર અંગ્રેજોના ગુલામ રહેવું તે કાયરતા છે. કાયમ બહાદુરીના બણગાં ફૂંકીને હજાર વર્ષ ગુલામ રહેવું તે નરી કાયરતા જ છે. ગાંધીજી પાકા વણીયા હતા, બુધ્ધિશાળી હતા. એમને ખબર હતી કે આ કાયર પ્રજા લડીને આ લોકોને ભગાડી નહીં શકે. માટે મારવાનો નહીં માર ખાવાનો કોન્સેપ્ટ લઇ આવ્યા. મારી મારી ને કેટલા ને મારશો? કરોડો છીએ. થાકીને ભાગી ગયા.
બસ હવે તો અહી નર્કમાં જ રહેવાનું છે. અહીં તો બહુ બધા મહાનુભવો છે. બધાને મળીશું અને વાતો કરતાં રહીશું.