જગતનો તાત આત્મહત્યાને રસ્તે (વૈષમપાયણ મુનિ એણી પેર બોલ્યા)

વર્ષો જૂની આદત એટલે સ્વર્ગવાસી મહારાજા જનમેજય, સ્વર્ગવાસી મુનિ વૈષમપાયણનાં આશ્રમમાં રાબેતામુજબ પ્રાતઃકાળે પહોચી ગયા અને વંદન કરી આજે મુનિ કઈ કથા સંભળાવશે તેની રાહ જોવા લાગ્યા.

વૈષમપાયણ મુનિને પણ ખબર કે આ રાજા જનમેજયને મારી કથા સાંભળ્યા વગર સવારની ચા ગળે નહિ ઉતરે. એટલે મહામન વ્યાસજીની જેમ કશી ઔપચારિકતા, અરે મિત્રો ફોર્માલીટી દાખવ્યા વગર મુનિએ ત્વરિત કથા શરુ કરી જ દીધી.

હે રાજન ! જંબુદ્વિપમાં આજકાલ પ્રણોબ મુખોર્ય નામના રાજા ફક્ત નામનું રાજ કરી રહ્યા છે. ખરું રાજ તો એમના મહાઅમાત્ય મહામહિષી મહેન્દ્ર મુખી કરી રહ્યા છે. આમ તો આ મહેન્દ્ર મુખી જંબુદ્વિપનાં એક ગુજરાત નામના પ્રાંતનો સૂબો એટલે કે વહીવટદાર માત્ર હતો પણ બોલવામાં બહુ હોશિયાર અને કાવાદાવામાં માહેર એટલે એના ગુરુજીના પગ કાપી આખા જંબુદ્વિપનો મહાઅમાત્ય બની બેઠો. આમેય જંબુદ્વિપમાં ક્ષત્રિય રાજાઓનો સૂર્ય સદંતર આથમી ચૂક્યો છે. હવે ત્યાં જનપદ નામની વ્યવસ્થા ચાલી રહી છે. એટલે જેની જિહ્વા કાબેલ હોય તેવાં લોકો મત મેળવી રાજગાદી પર આવી શકતા હોય છે ભલે એમના બાપદાદાઓએ સાત શું હજાર પેઢીએ પણ દેશ માટે માભોમ માટે એક ટીપું પણ લોહી વહાવ્યું ના હોય. લોહી જોઈ ચક્કર આવે અને ગબડી પડે તેવી પ્રજાતિઓ હવે ત્યાં રાજ કરતી થઈ ગઈ છે.

ખેર આ મહેન્દ્ર મુખીની વાત પછી કરીશું, આજે મારે તને હે રાજન મોહમયી નગરીમાં રહેતા પોતાની જાતને મહાન માનતા પત્રકાર વૈશ્યની  કથા કહેવી છે, જેનું નામ રૌરભ છે. એટલું બોલી મુનિ જરા શ્વાસ લેવા રોકાયા.

રાજા જનમેજય પણ ગભરાઈ ગયો કે રૌરભ તો રૌરવ નરકને ભળતું નામ છે અને મુનિ કેમ આજે કોઈ વ્યક્તિને આવા ભળતા નામ આપે છે?

મુનિ તો મનોવિજ્ઞાની હતા રાજાની વ્યથા સમજી ગયા.

મુનિ  બોલ્યા હે રાજન ! ‘ગભરાઈશ નહિ આમ તો તે વણિકનું નામ સુગંધને લગતું છે પણ એની વાતોમાં, એના લખાણમાં મને કાગડાની વિષ્ટાની દુર્ગંધ જણાય છે માટે એનું નામ મેં રૌરભ કહ્યું તને.’

જનમેજય રાજા બોલ્યા ‘હે મહામુની આજે આ છાપામાં લખતા આ ક્ષુદ્ર જંતુની વાત શું કામ માંડી?’

હે રાજન ! ‘એનું કારણ એ છે કે આ પત્રકાર-લેખન જગતના ક્ષુદ્ર જન્તુએ જગતના તાતની અવહેલના કરી છે. એની મહાઅમાત્ય મહેન્દ્ર મુખી પ્રત્યેની અંધ ભક્તિએ આજે તમામ સીમાઓ વટાવી દીધી છે. આજે તેણે જમ્બુદ્વિપના મુખ્ય ન્યાયાધીશની પણ અવહેલના કરી છે. મુખ્ય ન્યાયાધીશ કોઈ વાત કરતા લાગણીશીલ બની રડ્યા તો એ બુદ્ધિજીવી જજના વહેલા આંસુઓની એ ગદર્ભે મજાક કરી. એ પોતાને ન્યાયાધીશો કરતા પણ એક ડગલું ઉપર સમજે છે. આ ગદર્ભ શાહે બાપ જીંદગીમાં ખેતર જોયું નહિ હોય. અડધી રાતે પાણી વાળવા ખેતરમાં ગયો નહિ હોય. ઘઉંના ખેતરમાં રાતે અંધારામાં એક પાળિયામાંથી મોટીમસ નીકમાંથી બીજા પાળિયામાં પાણી કેમ વાળવું તે એને ખબર નહિ હોય. કમરના મણકા તૂટી જાય એટલી ઝડપે પાવડામાં ભીની માટી ઉલેચવી પડે તે આ ગદર્ભને ખબર નહિ હોય. ખભે ફાંટયુ વાળી બરડા પાછળ સાહિત્યના સર્વોચ્ચ ભારતીય જ્ઞાનપીઠ એવોર્ડ વિજેતા ગુજરાતના ગૌરવ શ્રી રઘુવીર ચૌધરીની જેમ એરંડાની માળો ભેગી નહિ કરી હોય. કચરા શંકરજી ની જેમ એક હાથે ગાજરનું પળુલ પકડી એક હાથમાં ટૂંકા હાથાવાળી કોદાળીથી વાંકી કેડે ગાજર નહિ ગોડ્યા હોય. ૧૫ લીટર પાણી સાથે દવા મેળવી ખભે પંપ ભરાવી બેચાર વીઘાં કપાસમાં દવા છાંટી નહિ હોય. ખેર આવું તો ઘણું બધું છે જે એણે કર્યું તો નહિ હોય પણ જોયું નહિ હોય અને વિચાર્યું પણ નહિ હોય. એ ખરોત્તમને ખબર નથી કે ભારત એ અમેરિકા કે ઇઝરાયેલ નથી, હજુ તેવા વિકસિત દેશોની જેમ ખેતી કરવી અશક્ય છે, અને આજ સુધીની તમામ સરકારો ખેતી કે ખેડૂતો તરફી નહિ પણ લુચ્ચા ઉદ્યોગપતિઓ તરફી જ આવી છે.

રાજા જનમેજય બોલ્યા, ‘ જવા દો મહામુની આવા જંતુઓ જમ્બુદ્વિપમાં અતિશય છે. બની બેઠેલાં લેખકો વગર અનુભવે દીધે રાખતા હોય છે.’

‘અરે ! રઘુવીર ચૌધરી જેવા જ્ઞાનપીઠ વિજેતા ખેડૂતના દીકરા લેખક ખેડૂતોને ઠપકો આપે તો વાજબી કહેવાય પણ જેણે જિંદગીમાં ખેતર સુદ્ધાં જોયું ના હોય તેવા મહિષી ખેડૂતોને ઉપદેશ આપે તો ગુસ્સો ના આવે તો શું આવે? ૧૯૯૫ થી આજ સુધીમાં આશરે ૩ લાખ ખેડૂતોએ ભારતમાં આપઘાત કર્યા છે. આપઘાત કોણ કરે ? કોઈને શોખ થતો હશે આપઘાત કરવાનો? આ ડફોળ લેખકે ગમે તેટલા પુસ્તકો લખ્યાં હોય, લેખો લખ્યાં હોય એનાથી એ કોઈ સર્વજ્ઞ તો થઈ જતો નથી.’ મુનિ બોલ્યા.

હવે રાજા જનમેજય બોલ્યા, ‘મુનિશ્રી આપે કહ્યું તેમ ૧૯૯૫ થી આજ સુધીમાં આશરે ૩ લાખ ખેડૂતોએ આપઘાત કર્યા તેવો સરકારી ક્રાઈમ બ્રાન્ચનો રીપોર્ટ છે. એનો મતલબ એ થાય કે મહેન્દ્ર મુખીની જ સરકારમાં આપઘાત થયા છે તેવું તો છે નહિ. કારણ મહેન્દ્ર મુખી તો હમણાં વરસ દાડે થી જ સરકારમાં આવ્યા છે. મતલબ અગાઉની સરકારોએ પણ ખેડૂતોને રાહત થાય ફાયદો થાય તેવી નીતિઓ અપનાવી નથી.’

મુનિશ્રી જવાબમાં બોલ્યા મારું એજ કહેવું છે. બીજી સરકારોના સમયમાં આપઘાત થતા જ હતા ત્યારે આ મૂરખ કશું લખતો નહોતો પણ આ વરસના આપઘાતના આંકડા આવ્યા એટલે એણે તરત મહેન્દ્ર મુખીની સરકાર સામે જોખમ લાગવા માંડ્યું અને આ પાકા ભગતે તરત જે પાંચ સાત હજાર ખેડૂતોએ આપઘાત કર્યા હશે તેની મજાક ઉડાડતા લેખ લખી નાખ્યો.

રાજન જનમેજયને લાગ્યું આજે વૈષમપાયણ મુનિ ગુસ્સામાં છે બહુ બેસી રહેવામાં સાર નથી. એના કરતા કોઈ બહાનું કાઢી છટકી જવું સારું. એટલે રાજા જનમેજયે ખીસામાંથી આઈફોન કાઢી થોડીવાર ફંફોસ્યો અને મુનિને કહ્યું મહારાજ એક જરૂરી ટેક્ષ્ટ મેસેજ આવ્યો છે મારે ત્વરિત પહોચવું પડશે કહી મુનિની રજા લઇ રાજન તરત રવાના થઈ ગયા.

પણ જતા જતા રસ્તામાં વિચારતા હતા કે મહામુનિ વૈષમપાયણની વાત તો સાલી સાચી ને તર્કબદ્ધ છે.     

Miss you મા ભારતી – ૩

ગુજરાતી લિટરેચર ફેસ્ટિવલમાં ખૂબ મિત્રો મળ્યા. પેન્ટ શર્ટ પહેરેલા ઋષિ પ્રણવ અધ્યારુ મળ્યા તો મેહુલ મંગુબહેન પણ મળ્યા. હસતાં હસતાં દેસાઈ શિલ્પા પણ મળ્યા. પહેલાં એવું હતું કે સાહિત્યમાં બહુ રસ હોય તે મોટાભાગે આર્ટ્સમાં જતાં. હવે એવું રહ્યું નથી. ડોક્ટર્સ હવે કવિતાઓ લખે છે અને એન્જિનીયર્સ વાર્તાઓ લખે છે. એવો જ એન્જિનિયર વાર્તા અને લેખો લખતો કંદર્પ મળ્યો. બધા મિત્રોના નામ પણ યાદ રહ્યા નથી. જય વસાવડાની પધરામણી થઇ ને ટોળા એમની આજુબાજુ ફરી વળ્યાં. ટોળા વચ્ચેથી માર્ગ કરી એમને મળવા ગયો તો ભાવે કરીને ભેટ્યા અને મારા ઘેર જમવાનું ગોઠવવાનું છે ભૂલતા નહિ કહેવાનું ભૂલ્યા નહિ. એમનું પ્રશ્નોત્તરીનું સેશન હાઉસફૂલ રહ્યું. મારા સ્કૂલના પ્રિન્સીપાલ ભત્રીજા વિરભદ્રસિંહ અને એમના દીકરા ધ્રુવ સાથે જયભાઈનું સત્ર એટેન્ડ કરવાની ખૂબ મજા આવી. અમને જગ્યા મળી નહિ તો બહુ પાછળ બેસવું પડેલું. એમના ચાહકો એટલા બધા હતા કે સમય ઓછો પડ્યો તો બીજી જગ્યાએ ફરી ગોઠવવું પડેલું. પણ અમારે છેક માણસા જવાનું હોવાથી અને મિત્ર વિક્રમસિંહ એમની કાર લઈ આવી ગયા હોવાથી અમે ભાગ્યા.

ખેર બીજા દિવસે તો બહુ દુખદ બનાવ બન્યો. મારા સદાય હસતાં રહેતા એવા ભાભીસા કુંદનબા, મારા કઝન વિજયસિંહને વ્યથાની ગર્તામાં મુકીને ગુજરી ગયાં. ઘણાં લાંબા સમયથી બીમાર હશે. ઉત્તમ સારવાર મળી હતી પણ આયુષ્ય ખૂટી પડ્યું હશે. ૯૦ની સાલ પછી હું બરોડા રહેવા જતો રહેલો, પણ જ્યારે બરોડાથી માણસા આવું ત્યારે મારું જમવાનું એમના ઘેર જ હોય. એમની દીકરી બીના ત્યારે બહુ નાની, એના ‘કાકા જમવા ચાલો પાપા તમારી રાહ જુએ છે’ એ શબ્દો હજુ મને ઊંઘમાં સંભળાય છે. મારે થોડી વાર થાય તો બીના ફરી આવીને બૂમ પાડે કાકા ચાલો પાપા રાહ જુએ છે. છેવટે મારે દોટ મૂકવી જ પડે. સાચું કહું તો મને અમેરિકાના સપના કદી આવતા નથી. મને સપના આવે તો માણસા, બરોડા અને હજુય વિજાપુરના જ આવે છે, જ્યાં મેં મારી જિંદગીના ૫૦ વર્ષ ગુજાર્યા છે. કાકા જમવા ચાલો કહી સપનામાં બીના હજુ ય રડાવી જાય છે. પણ એ બધા સંસ્કાર કુંદનબાના હતા. હું વાસ્તવવાદી હોવાથી ભાગ્યેજ કવિતા જેવું લખું. તેમાં પણ કોઈ વ્યક્તિવિશેષ માટે કદાપિ નહોતું લખ્યું. પણ કુંદનબા માટે મારા હ્રદયમાંથી વ્યથા પંક્તિઓ રૂપે ઉમટી પડી.

“અક્ષરનિવાસી કહી ભલે મન માનવીએ, આ ઉંમર જવાની નહોતી કુંદનબા,

છે કોઈ ખામી આપણી વ્યવસ્થામાં, ના જવાની ઉંમરમાં જતાં રહ્યાં કુંદનબા.

વિજયને જય હમેશાં તો મળતો નથી, કુંદન જેવું જીવન જીવી ગયાં કુંદનબા,

એમ કરીને તમે જીવન જીતી ગયા, તમને ગુમાવી અમે હારી ગયા કુંદનબા.”

આ વખતે વિજય(વિજયસિંહ)ને જય ના મળ્યો, કુદરત આગળ હારી ગયા.

મોટાભાગે પત્નીની કિંમત પત્ની ગુમાવ્યા પછી થતી હોય છે. એક સમયે સ્ત્રી તો પતિને ગુમાવી મજબૂત મનોબળની હોવાથી એના સંતાનો, સંતાનોના સંતાનો, દેવદર્શન વગેરેમાં સમય વિતાવી પતિનો વિયોગ ભૂલાવી શકવા સમર્થ હોય છે. પણ એક પુરુષ એની પત્ની ગુમાવી આમ સમય પસાર કરી શકતો નથી. આમેય ભારતીય પુરુષો તો લગભગ પત્ની ઉપર સંપૂર્ણ આધારિત હોય છે. પાણીનું પવાલું જાતે લીધું ના હોય. એવા પુરુષો પત્ની ગુમાવે ત્યારે વેરાન રણમાં ભૂલા પડેલ માનવી જેવી એમની દશા હોય છે. એટલે કહું છું અખંડ સૌભાગ્યવતી એવા આશીર્વાદ કોઈ આપશો નહિ.

હું તો કોઈ રાજકીય પક્ષ સાથે જોડાયેલો નથી. કોંગ્રેસ હોય કે ભાજપ કે બીજા કોઈ પણ પક્ષ આપણે જ્યાં ખોટું દેખાય ત્યાં ઝાટકણી કાઢવાની, એમાં આપણે શરમ રાખતા જ નથી. પણ મારી કલમના ચાહક હોવાથી કોંગ્રેસના પ્રવક્તા જયરાજસિંહ પરમાર અને વકીલ મિત્ર અશ્વિનસિંહે એક ગેટ ટુ ગેધરમાં ગાંધીનગર આમંત્રણ આપતાં બીજા દિવસે સાંજે ત્યાં પહોંચ્યા. બહુ બધા મિત્રો મને ઓળખતાં હતા ભલે હું એમને ના ઓળખતો હોઉં. ડૉ સી. જે. ચાવડા સાહેબ જે માજી ધારાસભ્ય અને આઈ.એ.એસ હતા તેઓએ અને જયરાજસિંહ બંનેએ મને શાલ ઓઢાડી સન્માન કર્યું. જયરાજસિંહ ખરેખર સ્માર્ટ પ્રવક્તા છે. દેખાવે હેન્ડસમ છે તો એમની સ્પિચ પણ એમના જેવી જ સુંદર હોય છે.

ખેર જયરાજસિંહભાઈએ મને બોલવાનું કહ્યું તો મેં પણ ટૂંકું કોઈપણ તૈયારી વગરનું વક્તવ્ય આપ્યું. પછી થોડું જમીને છૂટા પડ્યા. સાંજે વહેલું જમવું પડે તો આરતીનો સમય થયો હોય નહિ અને આરતી કર્યા વગર જમવાનું ફાવે નહિ એટલે જરા કાઠું પડે, માટે એવું બને ત્યારે ઓછું જમવાનું. ભલે લોકો મને નાસ્તિક કહે પણ મારા અમુક ધર્મ હું બરોબર પાળું છું.

આ પ્રવચનની બાબતમાં એકવાર શું બોલવું એવી મૂંઝવણ ઉભી થયેલી. થયું એવું કે મારા એક કાકાસાહેબ પ્રવિણસિંહ રાઓલ સાહેબ માણસા કૉલેજમાં પ્રોફેસર હતા, પછી ડીન બનેલા અને રીટાયર થયા પછી કેમ્પસ ડાયરેક્ટર છે. માણસા કૉલેજમાં હમણાની બહુ ગવાતી JNU જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સીટીનાં એક પ્રોફેસરનું પ્રવચન ગોઠવાયું હતું. એમાં મને પણ આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું. ડૉ દેસાઈ સાહેબ મૂળ માણસા કૉલેજના જ વિદ્યાર્થી હતા. પણ એવું છે ને કે હીરો ગમે ત્યાં પડ્યો હોય એ ઝળક્યા વગર રહે નહિ તે ન્યાયે દેસાઈ સાહેબ પીએચડી કરી JNU પહોચી ગયા. એમના પુસ્તકો ઇન્ટરનેશનલ લેવલે ફેમસ થઈ ચૂક્યાં છે. ખુબજ તેજસ્વી એવા દેસાઈ સાહેબનું પ્રવચન સાંભળવા મળશે એટલો જ ખ્યાલ લઈને અમે બે ભાઈ પહોચી ગયા કૉલેજમાં. અમને એમ કે કોલેજ સ્ટાફ અને વિદ્યાર્થી સાથે બેસી પ્રવચન સાંભળીશું. પણ અમને તો મંચ પર બેસાડી દીધા. દેસાઈ સાહેબે ખુબ મનનીય પ્રવચન આપેલું. ચારેબાજુ ચોક્કા છગ્ગાની રમઝટ બોલાવી હતી. મને કોઈ અંદાઝ હતો જ નહિ કે મારે પણ બોલવું પડશે. એટલે ના કોઈ તૈયારી હતી. પણ મંચ ઉપર બેસાડ્યા સન્માન કર્યું એટલે અંદેશો આવી ગયેલો કે આજે પણ કોઈ તૈયારી વગર બોલવું તો પડશે.

છેવટે વારો આવી જ ગયો. દેસાઈ સાહેબે જે જે મુદાઓ પર વાત કરી હતી તે જ મુદ્દાઓ લઈ વાત શરુ કરી. અમે માર્ક કરેલું કે શ્રોતાઓમાં છોકરીઓ વધુ હતી, છોકરાઓ સાવ ઓછા. મેં દેસાઈ સાહેબ સામું જોઈ કહ્યું, “ સાહેબ મેં પણ તમારા જેવું માર્ક કર્યું કે અહિ છોકરીઓ વધુ છે. એનું કારણ છોકરીઓ ગુટખા-મસાલા ખાતી નથી છોકરાઓ બધા ગુટખા ખાવા ગયા છે.”

છોકરીઓ સાથે બધા હસી પડ્યા વાતાવરણ ભારેખમની જગ્યાએ તદ્દન હળવું થઈ ગયું. દેસાઈ સાહેબે સ્ત્રીઓના શોષણની વાત કરેલી.

મેં કહ્યું, ‘ સાહેબે સ્ત્રીઓના શોષણ વિષે ઘણુંબધું કહ્યું. હું આગળ કહું તો આ સમાજે સીતાના મુક ચિત્કાર સાંભળ્યા નથી, આ સમાજે દ્રૌપદીના આક્રંદ કરતાં પૂછેલા તીખા સવાલોના જવાબ આપ્યા નથી. આ પુરુષ પ્રધાન સમાજ તમે આગળ આવો એમાં રાજી નથી. પણ એક ગાયને બજારમાં નીકળી હોય ને રસ્તો જોઈએ ત્યારે સહેજ માથું હલાવે એટલે એના શીંગડા વાગી ના જાય માટે તરત લોકો આઘા ખસી રસ્તો આપે. છતાંય રસ્તો ના મળે તો શીંગડું ઠોકી દે. બસ તમારે શીંગડા ઠોકી આગળ વધવું પડશે.”

છોકરીઓ બધી તાળીઓ પાડી ઉઠી. વાતાવરણ મારા પ્રવચનની શરૂઆતમાં જ જીવંત બની ગયું. બે પુસ્તકો અને ૪૦૦ આર્ટીકલ લખ્યા છે, મારા મનમાં તો ઘણું ભરેલું હોય જ. બોલવા બેસું તો આખો દિવસ ખૂટે. થોડી અમેરિકન રહેણીકરણી અને એડ્યુકેશનની વાતો કરી. થોડી સ્વચ્છતાને સ્વભાવ બનાવવાની અને સ્વયં શિસ્ત વિશેની વાતો કરી પ્રવચન પૂરું કર્યું. ટૂંકમાં અકસ્માતે લેખક બનેલો તેમ અકસ્માતે પ્રવચન આપવાનું પણ શરુ થઈ ગયું.   

સપ્પન્ની સાતી (૫૬ની છાતી)

‘હમણાં ૫૬ ઈંચની છાતી વિષે બહુ ચગ્યું છે.’ વિષ્ણુભાઈ અમારી સમિત પોઈન્ટની ગપાટા મંડળીમાં આવતાવેંત બોલ્યા. આમ તો હાલ લગભગ માઈનસમાં તાપમાનનો પારો ગગડી ગયો છે એટલે ગપાટા મંડળી બહુ ઓછી ભરાય છે. પણ થોડું ચાલવું અને વિટામીન ડી માટે તડકી ખાવી પણ જરૂરી હોય છે.

વિષ્ણુભાઈ બોલ્યા એના જવાબમાં વિદ્વાન વિનુકાકા કહે, ‘માઈક ટાયસન જેવા બહાદુરની છાતી ૪૩ હતી. હોલીવુડના મશહૂર તારલા અને કેલિફોર્નીયાના માજી ગવર્નર અર્નોલ્ડ સાહેબની છાતી ૫૭ ઇંચ હતી. તો ડૉ ઇસ્સાક નાસિરની છાતી ૭૩ ઇંચ છે. પણ આ બધાં કસરતબાજો છે. જ્યારે એવરેજ પુરુષની છાતી ૩૨-૩૬ હોય તો બહુ થઇ ગયું.’

વિષ્ણુભાઈ એમની મૅહાંણી તળપદીમાં કહે, ‘સરેરાશ બૈરૉની સાતી ય સપ્પન્ની ઑતી નહિ, તાણઅ આ મોદી ચમ દિયોર સપ્પન્ની સાતી સપ્પન્ની સાતી બોલ્યા કરસઅ, અમારા પટેલીયૉના ઢેકા પોલીસવાળો જોડે ભગાઈ નૉસ્યા ન અવ દિયોર ઑન્તકવાદી રોજ ઉમલો કરીસી તાણ ચમ કૉય પગલાં લેતો નહીં, ન પાકીસ્તૉન જઈ શરીફની માનઅ પગે લાગવા ઉન્ધો પડી જાયસઅ. ચૉ જઈ સપ્પન્ની સાતી?

હહાહાહાહાહા વિનુભાઈ અને હું જોરથી હસી પડ્યા. પણ વિષ્ણુભાઈને આજે શૂર ચઢ્યું હતું. વિષ્ણુભાઈ મહેસાણી પટેલ હતા તો વિનુકાકા ચરોતરના પટેલ હતા. અહિ અમારે પટેલોની બહુમતી છે. આખાબોલો પટેલ દિલનો ભોળો ને ભલો હોય છે તેવું મારું અંગત માનવું છે. ગુજરાતમાં હાર્દિક પટેલનું આંદોલન થયું ત્યારના વિષ્ણુભાઈ નરેનબાબુ ઉપર બહુ ગરમ હોય છે, પણ એમના મનમાં જે હોય તે ચોખ્ખે ચોખ્ખું કહી દેતા હોય છે.

વિષ્ણુભાઈ આગળ વદ્યા, ‘અલ્યા રાઓલભાઈ હાચું કે જો, તમે મારી તમાકુ ખાતા હોય ક મું તમારી બીડી પીતો હઉ ક આપણા બે ઘર વચે વાટકીવેવાર હોય અનઅ આપણા સોકરાં લડી એકબીજાન મારી તો કોય આપણઅ બે જણા લડવાના સિયે? નહિ લડવાના. આપણા બે વચાળે લાગણીના સંબંધ હોય તો આપણે નહિ લડવાના. ભૈબંધી આડઅ આઈ જ જાય. રોજ ભેગા બેહી ન ભજિયૉ ખાતા હૈયે તો નહિ લડવાના. પણ રોજ તમારા સોકરાં મારા સોકરૉન મારી જતા હોય ન મારઅ તમારી જોડ બાજવુ હોય તો પેલ્લું તો મારઅ તમારી બીડી પીવાનું બંદ કરવું પડઅ, ભેગા બેહીન ભજીયૉ ઝાપટવાનું બંદ કરવું પડઅ. પસી લડી હકાય. આટલી સીધીસટ વાત સઅ.’

મેં કહ્યું સાચી વાત છે પણ હું ક્યા બીડી પીવું છું કે તમાકુ ખાઉં છું? મેં હસતા હસતા પૂછ્યું.

‘અલ્યા ભઈ મું તો એક દાખલો આલું સુ.’ વિષ્ણુભાઈ પણ હસી પડ્યા. હસતા હસતા આગળ કહે, ‘રોજ હાડીઓ આલી હોય ન લીધી હોય તો હેનું બાઝવાનું મન થાય? મું તો ઈને શાલ આલી અનઅ હાડી લીધી તાણનો હમજી જ્યો તો આ ભઈ પાકિસ્તાન હૉમું કોય પગલૉ લેવાનો નહિ. ગમે એટલા ઑન્તકવાદી ઉમલા કરસી આ સૈનિકો ન નાગરીકો મરસી આ ભઈલો હહડવાનો નહિ. સપ્પન્ની સાતી હાતની(૭) કરીનઅ બેહી જવાનો સ..

વિનુકાકા કહે, ‘સાચી વાત છે, લાગણીના સંબંધ બંધાય ત્યાં લડી ના શકો. પણ આ વેપારી છે. એને એના ભૈબંધોનો વેપાર વધે એમાં રસ છે. બીજું દુનિયામાં સારા કહેવડાવવા આપણા નેતાઓ જીતેલા યુદ્ધ ટેબલ પર આજ સુધી હાર્યા છે. પાકિસ્તાનમાં નેતાઓનું કશું ચાલતું નથી ત્યાં ખરું રાજ મિલિટરી જનરલો કરે છે. મહાસત્તાઓના દબાણને લીધે એમને થોડો સમય શરીફ જેવા પ્યાદાંને વડાપ્રધાન બનાવવા પડે છે પણ ખરું રાજ એમનું ચાલતું હોય છે. તમે શરીફ આગળ ગમે તેટલા શરીફ થાઓ એનું કશું ચાલતું જ ના હોય તો શું કામનું? આ લોકો કુરતા-પાયજામાં પહેરાવી પાક લશ્કરના માણસોને ભારતમાં ધકેલી નિર્દોષ નાગરિકોને મરાવે પણ ભારતીય સૈન્ય સામે ખરું વોર થાય તરત હથિયાર હેઠા. એ વખતે એમની ફાટી જાય છે. પછી મહાસત્તાઓને વચમાં રાખી તરત સમાધાન ઉપર આવી જતા હોય છે ત્યાં આપણા નેતાઓ માર ખાય છે. આપણા સૈનિકો યુદ્ધના મેદાનમાં લોહી વહાવે છે, નેતાઓ તે લોહીનું કરારના ટેબલ પર પાણી કરી મુકે છે.’

વિષ્ણુભાઈ કહે, ‘શાબાશ વિનુભઈ હાચી વાત કરી. પણ રાઓલભઈ આ સપ્પ્નની સાતીનું કાંક રહસ્ય મનઅ લાગસઅ, તમે જૉણતા હોય તો ક્યો.

મેં કહ્યું, ‘આપણે મર્દાનગી બતાવવી હોય તો છત્રીસની છાતી એમ કહીએ છીએ. છપ્પનની છાતી પાછળ બહુ મોટું દુઃખ, હાડમારી અને સ્ટ્રગલ રહેલી છે. ભારતમાં ૧૮૯૬માં ખુબ ઓછો વરસાદ પડેલો. તે વર્ષ અલ નીનો વર્ષ હતું. ૯૭-૯૮મા એની પૂર્તિ થાય ત્યાં પાછું અલ નીનો વર્ષ ૧૮૯૯ આવ્યું. અલ નીનો એટલે મહાસાગરોમાં એવી ઈફેક્ટ પેદા થાય એના લીધે ભારતીય ઉપમહાખંડમાં વરસાદ બહુ જ ઓછો પડે. ૧૮૯૭માં આગ્રા, અવધ બંગાળ અને મધ્ય ભારતમાં ત્રણલાખ ચોરસ માઈલમાં રહેતી પ્રજાને દુષ્કાળની ભયંકર અસર થઈ. તો ૧૯૦૦માં મુંબઈ પ્રેસિડેન્સી, મધ્યભારત, રાજસ્થાન ગુજરાત ઝપટમાં આવી ગયા. લગભગ એક કરોડ લોકોને એની અસર થયેલી. લાખો લોકો ભૂખે મરી ગયેલા. સોનું આપો તો સામે મૂઠી જાર કે બાજરી નો મળે તેવું થઈ ગયેલું. લાખો લોકો મરણશરણ થઈ ગયેલા. માણસ માણસને ખાય તેવી કારમી પરિસ્થિતિ ઊભી થયેલી. આ બધું બનેલું ત્યારે વિક્રમ સંવત ૧૯૫૬નું વરસ ચાલતું હતું માટે છપ્પનીયો દુષ્કાળ કે કાળ પડેલો એમ કહેવાય છે. ત્યાર પછીના વર્ષે વરસાદ વધારે પડ્યો તો કૉલેરા, મલેરિયા, પ્લેગ જેવી મહામારીઓ ફેલાણી એમાં બીજા હજારો મરી ગયા. હવે આવા કપરા, દારુણ કાળમાં હદ બહારની પીડા, મહાદુઃખ વેઠી જે જીવી ગયો તે છપ્પનીયો કહેવાતો કે ભાઈ મજબૂત કહેવાય. છપ્પનની છાતી મતલબ ઈંચમાં નહિ પણ છપ્પનનો દુષ્કાળ ખમી ચૂકેલો મર્દ માણસ. ખરેખર છાતીની દ્રષ્ટીએ મર્દ માણસ માટે છત્રીસની છાતી જેવો મહાવરો છે. છપ્પનની છાતી તો સ્પેશલ કસરત-મહેનત કરીને બનાવેલ પહેલવાનો અને કસરતબાજોની જ હોય સરેરાશ માનવીની હોય નહિ.’

‘લ્યૉ તાણ મોદી વરી ચ્યાં સપ્પ્નીયા કાળમાં જન્મેલા સ..અ.. એતો આઝાદી પસી પેદા થ્યા સી. મારી દાદી સપ્પનીયા કાળની વાતો કરતાં, તાણ ઈમની ઉંમરેય બૌ નૉની અતી.’ વિષ્ણુભાઈ બોલ્યા.

વિનુકાકા કહે મોદીએ કોઈનાં સ્ટેટમેન્ટનાં જવાબમાં છપ્પનની છાતી જેવું કશું કહેલું, મતલબ એવો થાય કે છપ્પનના દુષ્કાળ જેવા લોકોના દુઃખ જોયા હોય જાતે વેઠ્યા હોય તે બીજાના અનુભવી શકે ને દૂર પણ કરી શકે. હવે મોદીએ કયા અર્થમાં કહેલું તે મોદી જાણે.

વિષ્ણુભાઈ પાછા ઉકળ્યા, ‘ દિયોર એ હું જૉણઅ, ડંફાસો મારવામૉથી ઊંચો નહિ આવતો. આ દિયોર પઠૉણકોટમાં મૉય ઘરમાં પેહી જઈ ન મારી જ્યાં, આપણા લશ્કરના મૉણહો બિચારા અમથા અમથા કુટઈ જૉયસી. દીયોડો ન પૂરી ખબરેય ઑ   ય  નઇ, કી સી ઓપરેશન ઓવર. તંબુરો ઓવર અમણૉ મારા મૂઢાની કૉક હૉભળસે. દિયોર ગૃહ પ્રધૉન સ ક પટાવાળો? બદલો લેવો જોઈ અ ક નૈ?

મેં કહ્યું, ‘બદલો લઈએ એ વાત જુદી છે. પઠાણકોટ ટ્રેજેડી સરકાર અને દેશની તમામ સુરક્ષા એજન્સીઓની નિષ્ફળતાનું પરિણામ. સુરક્ષા એજન્સીઓનો એકબીજા સાથે કોઈ તાલમેલ જણાતો નથી કે નથી સરકારનો એમના ઉપર કોઈ કાબૂ. ૪૮ કલાક પહેલા ખબર હતી કે આતંકવાદીઓ આવી ચુક્યા છે ને ખુલેઆમ ફરી રહ્યા છે. દેશની આંતરિક સુરક્ષા પોલીસ અને ગૃહપ્રધાનની ફરજ છે. ગૃહપ્રધાન રાજનાથસિંહ ભાઈએ એમની નિષ્ફળતા કબૂલી જો એક છાંટો શરમ બચી હોય તો રાજીનામું આપી દેવું જોઈએ. શું કહો છો?

વિનુભાઈ કહે, ‘સાચી વાત છે. મારો પોઈન્ટ એ છે કે પહેલા તો ઘુસ્યા એજ આપણી નિષ્ફળતા. પોલીસ અધિકારીનું અપહરણ બીજી નિષ્ફળતા. એણે સમાચાર આપ્યા પછી તમામ તંત્રો ઊંઘતા રહ્યા. ૪૮ કલાક પછી હુમલો. ટૂંકમાં પોતાની જૉબ કોઈ સરખું કરતુ જ નથી. તમામ જવાબદાર પોલીસ અને સુરક્ષા એજન્સીઓના અધિકારીઓ ઉપર કડક પગલા લેવા જોઈએ. એમને જૉબ પરથી કાઢી મુકવા જોઈએ. એ તમામને સો કોલ્ડ મર્ડરર ઓફ આર્મી ઓફિસર્સ ગણી કેસ ચલાવવો જોઈએ તે પહેલા ગૃહ પ્રધાને રાજીનામું આપી દેવું જોઈએ.’

મેં કહ્યું, ‘દેશની સુરક્ષા એજન્સીઓ અને ગૃહ પ્રધાનની નિષ્ફળતાને હાથે હણાયેલા દેશના વીર જવાનોને એમની કમોત શહીદી બદલ આદરાંજલિ આપી છુટા પડીએ.’

વિષ્ણુભાઈ પાછા બગડ્યા, ‘દિયોર આ બધાં પરધૉનૉ ન અંજલી હૉમટી આલી દેવા જેવી સ.

તાપમાન ધીમે ધીમે ગગડતું જતું હતું શૂન્ય થી નીચે એક-બે-ત્રણ. રાત્રે તો શૂન્યથી નીચે ૧૫ થવાનું હતું. મેં કહ્યું હવે ભાગીએ ઘેર કાલે વેધર સારું હશે તો મળીશું કહી બધા છુટા પડ્યા.            

દાદરો બનીને ઊભા દુનિયામાં

‘અમે દાદરો બનીને ઊભા દુનિયામાં ચડનારા કોઈ નો રે મળ્યા.’

દુલા ભાયા કાગ બાપુની આ પંક્તિ છે. આખું ગીત તમે કોઈ પહાડી અવાજ ધરાવતા અને ગાળામાં ચારણી હલક ધરાવતા ગાયકના મુખે સાંભળો તો બહુ મજા આવે. થોડા દિવસ પહેલા ન્યુ જર્સી ગયેલો ત્યારે મને આ સાંભળવાનો લહાવો મળ્યો હતો, અને તે પણ ગુજરાતી લિટરરી અકાદમી નોર્થ અમેરિકાના પ્રમુખ શ્રી. રામભાઈ ગઢવીનાં મુખે થી..

અકાદમીના ઉપક્રમે પ્રોગ્રામ હતો દુહાઓ વિષે રસપ્રદ માહિતી પીરસવાનો. વક્તા હતા ડૉ. બળવંત જાની. અને દુહા ગાઈને સંભળાવવાનું કામ અકાદમીના પ્રમુખ રામભાઈ કરવાના હતા તો થોડા દુહા પાર્થ નામના યુવાને પણ બહુ સરસ રીતે સંભળાવ્યા. દુહા, દુહો, દોહરો કહીએ તેનો ઇતિહાસ ૮૦૦-૯૦૦ વર્ષ જુનો છે. બલવંત ભાઈએ ચારણી સાહિત્ય, લોકસાહિત્ય ઉપર ખુબ કામ કર્યું છે. એમણે સંત સાહિત્ય સાથે ખોજા સાહિત્ય ઉપર પણ ખુબ કામ કર્યું છે. સંતોએ રચેલા ભજનોને તો આપણે સાહિત્યમાં ગણતા નથી. એમના કહેવા મુજબ એમણે દસ હજાર ભજનોનું સંકલન કર્યું છે. અને દુહાઓ તો ૫૦,૦૦૦ હશે. લગભગ ૧૫૦ વિદ્વાનોએ લોકસાહિત્ય, ચારણી સાહિત્ય અને દુહાઓ વિષે સંશોધનાત્મક કામ કરેલું છે. દુહા પહેલા પ્રાકૃત ભાષામાં લખાતા હતા. દુહા એટલા જુના છે. દુહા એટલે બે લીટીની કવિતા કહીએ તો પણ ચાલે. કોઈ ગદ્યકારને એની વાત કહેવા ૨-૩હજાર શબ્દોની જરૂર પડે ત્યાં કવિ એજ વાત થોડીક પંક્તિઓમાં કવિતા રૂપે કહી દેતો હોય છે, ત્યાં દુહો રચનાર ફક્ત બે લીટીમાં તે વાત કહી દેતો હોય છે. આ બે લીટીની કવિતા જનોઈવઢ ઘા જેવી હોય છે, સમજ પડે ત્યાં તો દિમાગ અને દિલના ફુરચા નીકળી ગયા હોય.

હજારો દુહાઓના રચયિતાનાં નામ જ જડતા નથી. લોકમુખે પેઢી દર પેઢી આવા અનામી રચનાકારનાં દુહાઓ હજુ જીવંત છે. તો બારમી સદીના ઇસરદાન નામના કવિએ હજારો દુહાઓ રચ્યા છે જે કદી ભેટ સોગાદ લેતા નહોતા. ગુજરાતીમાં મેઘાણી સાહેબે ચારણી સાહિત્ય, લોકવાર્તાઓ, લોકગીતો અને દુહાઓ વિષે અદ્ભુત કામ કરેલું છે. એમને કોઈ લેખ સંદર્ભે દુહાઓની જરૂર પડતાં કાગબાપુને કહ્યું હશે. દુલા ભાયા કાગે થોડા દુહા મોકલી આપ્યા શોધીને.. પણ મેઘાણી સાહેબને વધુ દુહા તે લેખ બાબતે જોઈતા હશે. તેમણે ફરમાયશ કરી હજુ વધુ દુહા મોકલી આપો. કાગબાપુએ જે યોગ્ય હતા તે મોકલી આપેલા બીજા લાવવા ક્યાંથી. એટલે એમણે જાતે રચીને મોકલી આપ્યા. પણ આ તો મેઘાણી હતા. એમણે વળતો જવાબ લખ્યો દુહા સારા રચાયા છે હજુ બીજા વધારે રચાય તો મોકલી આપશો.. દુહાની શૈલી પરથી મેઘાણી સાહેબને ખબર પડી ગઈ કે આ એમણે જાતે રચેલા છે. આવા કવિઓ હતા અને આવા એમના પારખુઓ પણ હતા.

દુહાઓમાં લાઘવ છે, તો મુલ્ય બોધ અને શૃંગાર સાથે સૌન્દર્યબોધ પણ છે. દુહાઓમાં કરુણ રસ પણ ભારોભાર ભરેલો હોય છે. એવા કરુણરસથી ભરેલા દુહા કોઈ પહાડી ગળું ધરાવતા ચારણ-ગઢવીના મુખેથી એક પછી એક સાંભળીએ તો લાગે જાણે હિમાલય રડી રહ્યો છે, અને એના આંસુની ધારા જાણે ગંગા જમુના બનીને વહી રહી છે. ચારણના ગાળાની હલક કોઈ સ્પેશલ જિનેટિક મ્યુટેશન હોય એવું લાગે છે. અને એવી હલક કોઈ વેલજીભાઈ ગજ્જર અને પ્રફુલ્લ દવે જેવાના ગાળામાં કુદરતી આવી જાય ત્યારે ઓર રંગ જમાવતી હોય છે.

દુહામાં રામાયણ રચાણી છે તો દુહામાં મહાભારત પણ રચાયેલું છે. અરે દુહામાં વ્યાકરણ પણ રચેલું છે. દુહા કઈ રીતે રચવા, એનું બંધારણ કેવું હોવું જોઈએ તે પણ દુહામાં જ રચીને સમજાવેલું છે. દુહા સામસામે સવાલ જવાબ રૂપે પણ રચાતા. રાજદરબારમાં ડાયરો જામ્યો હોય ત્યારે સામસામે દુહાની રમઝટ બોલાતી અને એમાં ત્રણ ત્રણ દિવસ વીતી ગયા હોય તેવું પણ બનેલું છે. દુહાઓ વિષે અદ્ભુત માહિતી બળવંતભાઈ આપે જતા હતા અને વચમાં વચમાં રામભાઈ દુહા ગાઈ સંભળાવતા હતા. તો થોડા દુહા પાર્થ નામના યુવાને પણ ગાઈ સંભળાવ્યા. રામભાઈએ એક ગીત બહુ સરસ સંભળાવ્યું. ભાવાર્થ એવો હતો કે દાદા એમની ભરયુવાન પૌત્રીને વર કેવો જોઈએ તે વિષે પૂછે છે. એમાં થોડી રમૂજ પણ હતી. દીકરી કહે છે દાદા ઉંચો વર નો જોતા નિત નેવાં ભાંગશે. જુના જમાનામાં નળિયાવાળા ઘર એટલે એવું કહેવાયું અને નીચો વર પણ નો જોતા નિત ઠેબે ચડશે. વર જોવો હોય તો કેડે પાતળિયો ને મારી સખીઓ વખાણે તેવો જોજો. મતલબ તે વખતે પણ સિક્સ પેક નું મહત્વ હતું. મેં પણ વર્ષો સુધી કસરત કરીને સિક્સ પેક સાચવી કમર ૨૮-૨૯ થી કદી વધવા નહોતી દીધી. પણ હવે હર્નિયાનું ઓપરેશન થયા પછી કસરત થતી નથી એમાં સીધી ૩૪ થઇ ગઈ છે.

કાગબાપુનું અમે દાદરો બની ઉભા ગીત પણ રામભાઈએ સરસ ગાયું. દાદરો બની દુનિયામાં ઉભા પણ ચડનારા કોઈ નો મળ્યા. પછી એમાં રોટલાની વાત છે કે ખેતરમાં ડુન્ડું હોય તે કપાય, ખળામાં પહેલાં બળદના પગ નીચે કચરાતું, હવે થ્રેસરમાં કચરાય છે. પછી ઘંટીમાં વળી પાછું પીસાય, પછી રોટલા ઘડાનારીના હાથે મસળાય, પછી કલેડીમાં નીચે અગ્નિ હોય ને શેકાય પછી થાળીમાં પીરસાય પણ જમનારા કોઈ નો મળે તો? દાદરો બનવું પણ સહેલું નથી. કપાય, સુકાય અને ખુબ ખુબ છોલાય ખીલા ઠોકાય પછી દાદરો બને છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં ડૉ બળવંત જાની અને રામભાઈ જેવા દાદરો બનીને ઉભા છે, એક ગુજરાતમાં અને એક અમેરિકામાં..

શ્રી. રામભાઈને ૭૫ વર્ષ થયા, એની ખુશીમાં સ્ટેજ ઉપર કેક કાપીને નાનકડો ઉત્સવ ઉજવવામાં આવ્યો. મારે પણ એવી જ એક બર્થડે પાર્ટીમાં જવાનું હતું એટલે બાકીનો ગાયનવાદન પ્રોગ્રામ પડતો મુકીને પરમ મિત્ર દિલીપ ભટ્ટની સરસ આદુવાળી ચા પી હું પણ ભાગ્યો..  

દાળ શું દાળના ભાવ સાંભળી દા’ ડો બગડે

અમારે સ્ક્રેન્ટનમાં તો બિનસત્તાવાર રીતે ઠંડી ચાલુ થઈ ગઈ છે. એકવાર થોડો બરફ પણ પડી ચૂક્યો છે. અમારા સમિત પોઇન્ટનાં ચર્ચા ચોરે(પાર્ક) જતાં પહેલાં વેધર જોઈ લેવું પડે. બહુ ઠંડી હોય કે વાદળિયું વાતાવરણ હોય તો કોઈ દેખાય નહિ. તડકો નીકળ્યો હોય તો બધાં દેખાય. મારે તો બારીમાંથી જ ચોરો દેખાય છે. એટલે અમારી મંડળીના સભ્યો દેખાય અને હું નવરો હોઉં તો ગામગપાટા મારવા પહોચી જાઉં.

મને જોઇને વિષ્ણુભાઈ તરત બોલ્યા, ‘અલ્યા રાઓલભઈ મારું દિયોર આ બહો રૂપિયે દાળ ચૉય હૉભળી તી?’

મેં કહ્યું, ‘ઑના કરતૉ તો બળ્યું મરઘું સસ્તું થઈ જ્યુ સઅ.’

‘દાળ બગડે એનો દહાડો બગડે એવી કહેવત છે, પણ હવે તો દાળના ભાવ સાંભળી દહાડો બગડી જાય છે,’ રમાબેન બોલ્યા..

વિનુકાકા કહે, ‘સરકારે દરોડા પાડી ૫૦,૦૦૦ ટન જેટલી દાળ સંગ્રહખોરો પાસેથી પકડી છે.’

મેં કહ્યું, ‘ભાઈઓ હું તો કાયમ કહું છું કે આપણે ધાર્મિક છીએ નૈતિક નહિ. એક ઐતિહાસિક દાખલો આપું. મહમદ બેગડાના સમયમાં ગુજરાતમાં દુકાળ પડ્યો. એનો લાભ લેવા વેપારીઓએ ગોદામોમાં અનાજ સંગ્રહી લીધું. લોકો ભૂખે મરવા લાગ્યા. બેગડાએ આદેશ આપ્યો કે કોઈએ અનાજ સંગ્રહ કરવો નહિ. પણ વેપારીઓ એકદમ માને ખરા? મહમદ બેગડાનો પિત્તો હટ્યો એને થયું મારી પ્રજા ભૂખે મરે છે અને આ વેપારીઓ કોઈને ગાંઠતા નથી, રાજના હુકમનો અનાદર? અમદાવાદના બેચાર સંગ્રહખોર વેપારીઓને પકડી મંગાવ્યા અને ભદ્ર આગળ ભર બજારમાં સૂળીએ લટકાવી દીધા. બીજા વેપારીઓ ગભરાઈ ગયા તરત અનાજના ગોદામો ખુલ્લા મૂકી દીધા.’

વિનુકાકા કહે, ‘સાચું છે, રાજકર્તા કડક ના હોય તો નકામું છે. દાળ ઓછી પાકી છે જાણી અમુક વેપારીઓએ લાભ લેવા સંગ્રહ કરી લીધો એટલે દાળના ભાવ આસમાને પહોચી ગયા.’

રમાબેન કહે, ‘પહેલા એક એડ આવતી હતી કે ગુણીયલ નારી ઘરમાં લાવે અંગુર તુવેર દાળ. હવે એના બદલે ગુણીયલ અને કરકસરિયણ નારી ઘરમાં ના લાવે તુવેર દાળ.’

બધા હસી પડ્યા, વિનુકાકા કહે ખરું જોડી કાઢો છો તમે.

વિષ્ણુભાઈ કહે, ‘અમી તો દિયોર ખેતી કરેલી સઅ. અનાજ ક કઠોળ ક શાકભાજી વધાર પા..કઅ ક ઓસુ પા..કઅ, સેડૂના (ખેડૂતના) હાથમાં તો જે આવતું હોય એજ આવઅઅ.

મેં કહ્યું, ‘ સાચી વાત છે. મેં પણ ખેતી કરેલી છે. વધુ પાકે તો મફતના ભાવે વેચવું પડે છે. મેં એકવાર કોબીજની ખેતી કરેલી. ટ્રક ભરીને અમદાવાદ ગયો. ભાવ સાવ ઓછા તો નડિયાદ ગયો. ૪ રૂપિયે મણ એટલે ૪ રૂપિયે ૨૦ કિલોના ભાવે વેચીને આવેલો. કોબી ભરવા જે કોથળા લાવેલો તેના પૈસા ય નહોતા નીકળ્યા. પછી ખેતરમાં જે કોબીજ હતી તેમાં રબારી ભાઈઓને છૂટ આપી દીધી ગાયો મૂકી દીધી. કોબીજનું ખેતર સફાચટ.’

વિષ્ણુભાઈ બોલ્યા, ‘આ કુબી ન વરિયાળી ની શેતી તો મિ યે કરેલી સઅ. કુબી ભેગી જ વરિયાળી વાઇ દેવાની. બૌ પાક તો ભાવ ઓસા થૈ જૉય અને ઓસુ પાક તો ભાવ થોડા વધુ મલી પણ બધું હરખુ જ.

રમાબેન બહુ સમયે ઓચિંતાં બોલ્યા, ‘એક ચપટી દાળ કી કિંમત તુમ ક્યા જાનો નરેનબાબુ?’

વિનુકાકા કહે, ‘નરેનબાબુને ગુજરાતી દાળ બહુ પ્રિય છે અને હવે એમણે સૂત્ર બદલ્યું છે, દાળ હું એકલો જ ખાઇશ કોઇને ખાવા નહિ દઉ.’

રમાબેન કહે, ‘ઇન્ડિયાથી મારી બેનપણીનો ફોન આવેલો તે કહેતી હતી કે આ વખતે અમે દિવાળી પર સગાવહાલાને ગિફ્ટમાં મીઠાઈના પૅકેટને બદલે અંગુર તુવર દાળના પેકેટ આપવાનાં છીએ.’

અમે બધા ખુબ હસ્યા આ સાંભળી.

હવે વાતનો દોર જરા બદલાયો. અમેરિકામાં ગુજરાતીઓમાં પટેલોની બહુમતી છે. અમેરિકનો માટે ઇન્ડિયન એટલે પંજાબી અને પટેલ બે જ હોય. મારી અટક રાઓલ, પણ ઘણી જગ્યાએ પૂછ્યા વગર પટેલ લખી નાખે. આપણે રાઓલ કહીએ તો પણ સામેવાળા ધોળીયાને પટેલ જ સંભળાય. અમારા ચર્ચા ચોરે પટેલોની બહુમતી છે.

મેં વિષ્ણુભાઈને કહ્યું, ‘આપણે કોઈને અટક વિષે પૂછીએ અને પટેલ કહે તો જાણકાર હોય તો બીજો સવાલ આવે. કડવા કે લેઉઆ?’

વિષ્ણુભાઈ કહે, ‘સાચી વાત છે. અમારા પટેલોમાં બે મુખ્ય શાખા છે.’

મેં કહ્યું, ‘હવે કોઈ પટેલ કહે તો પહેલું પૂછવું પડશે બૌદ્ધ પટેલ કે હિંદુ પટેલ? પછી કડવા કે લેઉઆ?’

વિનુકાકા લેઉઆ પટેલ છે; કહે, ‘પછી પૂછવાનું બૌદ્ધ કડવા પટેલ કે બૌદ્ધ લેઉઆ? હિંદુ કડવા પટેલ કે હિંદુ લેઉઆ?’

વિષ્ણુભાઈ કહે, ‘અલ્યા હું કો સો કોય હમજ ના પડી, આ બુદ્ધ પટેલ ચો થી આયા?’

અમે બધા હસી પડ્યા. વિનુકાકાએ ફોડ પાડ્યો કે અનામત આંદોલન કરનારા પટેલોએ ધમકી આપી છે સરકારને કે અમે સાગમટે બૌદ્ધ ધર્મ અપનાવીશું. હજુ અપનાવ્યો નથી માટે વિષ્ણુભાઈ ચિંતા કરશો નહિ.

વિષ્ણુભાઈ જરા ઉગ્ર થઈ ગયા કહે, ‘તેલ લેવા જ્યું અનામત, દિયોર અનામત માટ ધરમ બદલવાનો? આય અમેરિકામાં હાથેપગે આઈ ન ઈની બુન ન વગર અનામતે દહ દહ સ્ટોરો, ન બસે બસે રૂમની મોટેલોનાં માલિક નહિ બન્યા?’

મેં કહ્યું, ‘સાચી વાત છે. આમાં ભણતરનું પણ બહુ મહત્વ નથી, ભણેલા હોય તો ફેર પડે પણ ધંધો કરવામાં ભણતર કરતા ગણતર વધુ મહત્વનું હોય છે. ન્યુ જર્સીમાં એક પંજાબી કાકાના ભારતીય ગ્રોસરીના સ્ટોરોની લાંબી ચેઇન છે. હવે એ કાકા બહુ ભણેલા નથી, અંગ્રેજી બોલતા પણ આવડતું નથી માટે એક અંગ્રેજી જાણકાર માણસ જોડે રાખે છે. એમના બહુ બધાં મોટા મોટા જાયન્ટ કહી શકાય એવા સ્ટોર્સ છે.’

વિનુકાકા કહે, ‘ધર્મ દરેકની પર્સનલ મૅટર હોવી જોઈએ. આપણે ભારતમાં ધર્મ બજારમાં લઈને ફરીએ છીએ. પછી એની હાટડીઓ માંડીએ છીએ. પછી એના નામે રાજકારણ રમીએ છીએ. બૌદ્ધ ધર્મ કે જૈન ધર્મ ખોટો નથી, પણ તમે એની ફિલોસોફી સમજીને પાળો તો બરોબર છે. બાકી બધા તૂતેતૂત.’

મેં કહ્યું, ‘સાચી વાત છે તમારી. કોણે શું ખાવું તે જેમ અંગત બાબત છે તેમ ધરમ કયો પાળવો તે પણ અંગત બાબત હોવી જોઈએ.’

વધુમાં મેં કહ્યું, ‘ચાલો આ ધરમની વાત નીકળી છે તો એક જરા રમૂજી બનાવ કહું. હું સિટીઝન માટેની પરીક્ષા આપવા ગયેલો. તો એક ધોળી બહેન મારો નંબર આવતા બોલાવવા આવી. હું ગયો એની કેબીનમાં. આ લોકો દસ સવાલો પૂછે અમેરિકાના નાગરિકશાસ્ત્ર અને ઇતિહાસ વિષે. એમાંથી છ સાચા પડવા જોઈએ. પહેલા છ સાચા પડી જાય તો સાતમો સવાલ પૂછે જ નહિ. એમાં એવું થયું કે બે જુદા જુદા સવાલનો મેં એક જ જવાબ આપેલો તો પેલી બાઈ પોતે જ કન્ફ્યુઝ થઈ ગયેલી. એક સવાલ એણે પૂછ્યો કે અમેરિકામાં વસાહતીઓ કેમ આવ્યા? કેમ જવાબ આપ્યો કે ગમે તે ધર્મ પાળવાની છૂટ મળે માટે. કહે સાચું છે. પછી બીજો સવાલ કે અમેરિકામાં ફન્ડામેન્ટલ રાઈટ્સ બંધારણ દ્વારા મળે છે તેમાંનો એક કહો. મેં કહ્યું ગમે તે ધર્મ પાળવાની છૂટ અને કોઈ ધર્મ નાં પાળવો હોય તો તેની પણ છૂટ. પેલી બાઈ કહે બે સવાલના એક જ જવાબ? પણ એણે સ્વીકાર્યું કે તે પોતે કન્ફ્યુઝ થઈ ગઈ છે માટે કમ્પ્યુટરમાં જવાબ જોવો પડશે. મેં હસતાં હસતાં કહ્યું નો પ્રૉબ્લેમ ચેક ઈંટ.. પછી કમ્પ્યુટરમાં ફેંદીને કહે તું સાચો છે. પછી સારું એવું હસી. મને સાતમો સવાલ પૂછ્યો જ નહિ.’

ઠંડો પવન વધ્યો હતો એટલે અમે બધા ઉભા થયા અને ઘર તરફ ગચ્છન્તી કર્યું.

કાબે અર્જુન લુટીયો વોહી ધનુષ વોહી બાણ

સમય સમય બલવાન, નહિ મનુષ્ય બલવાન કાબે અર્જુન લુટીયો, વહી ધનુષ વહી બાણ.

યાદવોનો અંદરોઅંદર લડીને સર્વનાશ થઈ ચૂક્યો હતો. અર્જુનને સમાચાર મળી ચૂક્યા હતા. અર્જુન પુરપાટ એના પ્રિય સખા કૃષ્ણને મળવા દ્વારકા તરફ ધસી રહ્યો હતો. રસ્તામાં અંદરોઅંદર લડાવી મારવાની માનસિકતા કહેવાય તેવા નારદજી મળ્યા. એમણે અર્જુનને ચેતવ્યો હતો કે કાલે કૃષ્ણ મળે તો સ્પર્શ કરતો નહિ પછી કહેતો નહિ કે તને ચેતવ્યો નહિ, જો કૃષ્ણને સ્પર્શ કરીશ તો એવું બનશે કે મહાન ભારતવર્ષની મહાન જાતિ હમેશાં તને યાદ કરશે, ૫૦૦૦ વર્ષ પછી કેજરીવાલ નામનો આમ આદમી મહાન ભારતીયોનું અસ્પૃશ્ય(સફાઈમાં શરમ)રહેલું ઝાડુ હાથમાં લઈને કોઈ મહારથીને હરાવશે ત્યારે તારું નામ શરમજનક સ્થિતિમાં લેવામાં આવશે.

નારદ તો સુચના આપી જતા રહ્યા. અર્જુન ભાગ્યો, એના પ્રિય સખા, ફ્રેન્ડ, ફિલોસોફર અને ગાઈડ મુશ્કેલીમાં હતા. એક વૃક્ષ નીચે પગમાં કોઈ અજાણ્યા શિકારીએ ભવિષ્યના ભગવાનને પશુ સમજી પગમાં મારેલા બાણને લીધે અત્યંત લોહી વહી જવાથી મરણતોલ હાલતમાં હતા. ભવિષ્યમાં અજરાઅમર તરીકે લાખો વર્ષ પૂજાતા રહેવાના હતા, પણ હાલ મરણાસન્ન હતા તેવા કૃષ્ણને મળવા અર્જુન આતુર હતો. આ અર્જુન મહાભારતનો અદ્વિતીય અજેય યોદ્ધો, એના સારથિ સલાહકાર કૃષ્ણ જેના લીધે, જેમની વાતો લખીને ભારતને ભવિષ્યમાં ૫૦૦૦ વર્ષ પછી પણ મહાન પદ્મશ્રી એવોર્ડ વિજેતા તત્ત્વચિંતકો મળવાના હતા, એ કૃષ્ણને છેલ્લી વાર મળવા દોટ મૂકી રહ્યો હતો.

કૃષ્ણ ઘાયલ પગને બીજા પગ પર ચડાવીને વૃક્ષ નીચે બેઠા હતા. સર્જરી કરીને ટાંકા લઈને બચાવી લે તેવા શુશ્રુતને જન્મ લેવાને હજુ ઘણી વાર હતી. કૃષ્ણ અર્જુનને જોઈ હરખાઈ ગયા કહે મને છેલીવાર સરસ મજાનું હગ(આલિંગન) આપી દે. અર્જુનને નારદની સૂચના યાદ હતી તેણે સ્પર્શ કરવાની એજ યુજુઅલ ભારતીયની જેમ ના પાડી દીધી ભવિષ્યમાં તો ભવિષ્યમાં પણ બદનામ થવાનું ના પાલવે. કૃષ્ણ પણ ચાલાક હતા કહે કોઈ વાંધો નહિ ખાલી તારા બાણ વડે મારા આ ‘ઘા’ ને જરા ખોતરી આપ બહુ ખંજવાળ આવે છે. અર્જુનને થયું ક્યા જાતે સ્પર્શ કરવાનો છે? એના બાણ વડે પારધી વડે કરાયેલા ઘા ને ખોતરી આપ્યો. બસ એટલામાં કૃષ્ણ એમની રમત રમી ગયા.

યાદવોનો એડલ્ટ પુરુષવર્ગ તો નાશ પામી ચૂક્યો હતો. બાળકો અને યાદવોની વિધવાઓને લઈને અર્જુન હસ્તિનાપુર તરફ જઈ રહ્યો હતો. એનું અજેય ગાંડીવ એની પાસે હતું. પણ રસ્તામાં કાબા જાતિના લુટારુ મળી ગયા અને અર્જુનને લુટી ગયા. કહેવાય છે બાણ વડે કૃષ્ણના ઘાવને ખોતરતા માયાવી કૃષ્ણે અર્જુનના બાણમાંથી રહસ્યમય શક્તિઓ શોષી લીધી હતી હવે બાણ કોઈ કામનું રહ્યું નહોતું. સમય બળવાન છે માણસ નહિ. કૃષ્ણની આ શીખ આપણે હજુ યાદ રાખતા નથી.

કાબાનો તળપદી ભાષામાં એક અર્થ ચતુર પણ થાય છે. નરેન્દ્ર મોદી રાજકારણમાં કાબો ગણાય છે તો અર્જુને કાબાને પછાડ્યો કે તુચ્છ ગણાતા એવા કાબા કેજરીવાલે મોદી જેવા મહારથી અર્જુનને લુટી લીધો દિલ્હીની ચૂંટણીમાં કહેવું મુશ્કેલ છે. પણ એક વાત ચોક્કસ છે કે હવે જનતા બહુ હોશિયાર થઇ ગઈ છે, તમારી રેલીઓમાં આવશે, તમારો દારુ પી જશે, તમારી વહેચેલી ભેટ સોગાદો ખાઈ જશે પણ વોટ તો એના ગમતાને જ આપશે. હું તો કાયમ લખતો હોઉં છું કે તમારા ન્યુરોન્સ ઉપયોગમાં લો, એને જાગૃત કરો આ નેતાઓ વચનો આપે તેના પર ભરોસો કરશો નહિ, એ પછી કેજરીવાલ હોય કે મોદી.

કાળા નાણા અને ભ્રષ્ટાચારને મુદ્દે તમામ નેતાઓ વચનો આપતા હોય છે. પણ પ્રજાએ સમજી લેવું જોઈએ કે આ ઠાલાં વચનો જ છે. કરપ્શન આપણી સંસ્કૃતિ છે. કરપ્શન ઈઝ સર્ક્યુલેટેડ ઇન અવર બ્લડ. મને મારું કરપ્શન જરાય દેખાય નહિ સામેવાળાનું જ દેખાય તે હકીકત છે. સવારે પહેલા ઉઠીને ભગવાન સામે પ્રસાદ ચડાવી પ્રાર્થના કરીને આપણા ભ્રષ્ટાચારની શુભ સવાર શરુ થાય છે ત્યાં દેશમાંથી કરપ્શન દૂર કરવાની કે થવાની આશા રાખશો જ નહિ અને એવી આશા કોઈ બંધાવે તો માનશો જ નહિ. આમ આદમીથી માંડીને અંબાની સુધીના આપણે સહુ કરપ્શનમાં રચ્યા પચ્યા જ રહીએ છીએ. કરપ્શનનો એક જ ઉપાય છે તેને કાયદેસર બનાવી દો.

મોદી બહુ સારા રાજકારણી છે, હવે સારા રાજકારણીની વ્યાખ્યા દરેકની અલગ હોય તે વાત જુદી છે. પ્રેમ અને યુદ્ધમાં બધું વાજબી છે એ મુજબ ચૂંટણી જીતવી એક જાતનું યુદ્ધ જ છે. અને એ યુદ્ધ જીતવા બધા રાજકારણીઓ બધું ગેરવાજબી કરતા હોય છે, જે વાજબી ગણાતું હોય છે. પણ દરેકની એક લીમીટ હોય તેમ ગેરવાજબી કરવાની પણ એક લીમીટ હોય. ભાજપને અઢળક વોટ મળ્યા તેમાં ભાજપની સફળતા કરતા કોંગ્રેસની નિષ્ફળતા વધુ કામ કરી ગઈ હતી. પ્રજાને કોઈ વિકલ્પ જોઈતો હતો અને અને ભાજપા સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ જડતો નહોતો. એમાં મોદીના કરિશ્મા કરતા કરિશ્મા ગુમાવી ચૂકેલી કોંગ્રેસની નેતાગીરી વધુ જવાબદાર હતી.

પક્ષ મહાન એના કાર્યકરોથી હોય છે. આખી જીંદગી જાત ઘસી નાખી હોય પક્ષ માટે એવા પક્ષના નિષ્ઠાવાન પાયાના કાર્યકરો અને પાયાના નેતાઓની અવગણના કરવી અને કદી વફાદાર રહેવાના નાં હોય એવા પાટલી બદલુઓને ફક્ત ચૂંટણી જીતવાનો એજન્ડા લક્ષમાં રાખી માથે ચડાવીએ તો લાંબા ગાળે બહુ મોટું નુકશાન કરે જ. જેમ સારો અર્થશાસ્ત્રી સારો વડાપ્રધાન સાબિત થતો નથી તેમ સારી પોલીસ ઓફિસર ચૂંટણીજીતું સાબિત થાય તે જરૂરી નહોતું. કિરણ બેદી જરૂર સારું કામ કરી શક્યા હોત પણ સારું કામ કરવા માટે સત્તા પર આવવું પણ જરૂરી હતું. અને તે માટે ચૂંટણી જીતવું જરૂરી હતું. આખી જીંદગી ઉચ્ચ પોલીસ ઓફિસર તરીકે કામ કર્યું હોય એટલે સ્વાભાવિક તોછડાઈ અને આપખુદ હોય. મોદી ભલે ભાષણો કરતા અતિશય નમ્ર લાગતા હોય એમની તોછડાઈ અને આપખુદ વલણ તો એમની સાથે રોજ કામ કરતા લોકોને જ ખબર હશે. પણ તે ગ્રેટ અભિનેતા છે. અને એ પણ હકીકત છે કે આપખુદ બન્યા વગર નીચેના માણસો પાસે તમે જરૂરી કામ લઈ પણ નાં શકો.

ખેર! અમે નાના હતા ત્યારે ઉતરાણ ઉપર હું જોતો કે અમુક પતંગ આકાશમાં એટલા બધા ઉંચે હોય કે કપાયા પછી વધુ ને વધુ ઉપર જતા હોય. અમારો મિત્ર રાજુ બ્રહ્મભટ્ટ કહેતો કે આ પતંગ બીનહવામાં જાય છે. મતલબ હવા નાં હોય તેવા આકાશના ઉપરના ભાગે જતો જાય છે. હવે ભાગ્યેજ ધરતી પર પાછો આવે. એટલે પતંગ એટલો બધો દોર છોડીને ઉંચો ચગાવવો નહિ કે કપાયા પછી બીનહવામાં જતો રહે. પ્રજાએ વોટ આપ્યા છે છાપરે ચડી પતંગ બીનહવામાં ચગાવવા માટે નહિ. પ્રજાએ વોટ આપ્યા છે ધરતી સાથે જોડાયેલા રહીને આમ આદમીના કામ કરવા માટે, આમ આદમીની વ્યથા સમજી એમને જીવવા સહારો આપવા માટે.

આમ આદમીનું કામ કરવા થોડા વિશિષ્ટ આદમી બનવું જરૂરી છે. આશા રાખીએ મોદી જરા છાપરેથી નીચા ઊતરે અને કેજરીવાલ થોડા વિશિષ્ટ બને. બંને માટે ભારતની જનતાને બહુ મોટી આશાઓ છે. એમાં બંને ખરા ઊતરે તેવી શુભેચ્છાઓ..

કાળા મરી: ભક્તિસંપ્રદાયે ભારતની ઘોર ખોદી છે. કોઈના પ્રશંસક બનવું જરાય ખોટું નથી પણ ભક્ત અને તે પણ અંધ ભક્ત બનવું તે ભક્ત અને એના ભગવાન બંને માટે નુકશાનકારક છે.

નવમું સાહિત્ય સંમેલન ન્યુ જર્સી યુ.એસ.એ.

ગુજરાતી લિટરરી ઍકેડેમી ઑફ નોર્થ અમેરિકા તરફથી ઈ-મેલ તો આવી જ ગઈ હતી કે શુક્ર-શનિ-રવિ, ૧૨-૧૩-૧૪ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૪ સાહિત્ય સંમેલન રાખવામાં આવ્યું છે. હાજર રહેવું હોય તો રજીસ્ટ્રેશન કરાવવાનું હતું પણ થાય છે હજુ વાર છે વિચારી આગળ વધેલો નહિ. વડીલ મિત્ર સુબોધ શાહ એકવાર મળ્યા તો મને પૂછ્યું. તમે સાહિત્ય સંમેલનમાં આવવાના છો ? મેં કહ્યું હા, પણ હજુ રજીસ્ટ્રેશન કરાવ્યું નથી.

બીજા દિવસે એની જૂની ઈમેલ ખોલી જરૂરી ફોર્મ કાઢી તે વિધિ પતાવી દીધી. આ વખતના સાહિત્ય સંમેલનમાં મુખ્ય હીરો હતા સમર્થ સાહિત્યકાર સ્વ. શ્રી મનુભાઈ પંચોળી જેમને આપણે સાહિત્યપ્રેમીઓ “દર્શક” નામથી ઓળખીએ છીએ. આ વર્ષ શ્રી મનુભાઈ પંચોળી જન્મશતાબ્દી તરીકે ઉજવાય છે. દર્શક નામ પડતા માનસપટલ ઉપર પહેલા શબ્દો ઉભરી આવે ‘ઝેર તો પીધા છે જાણી જાણી ‘. દર્શક વિષે બોલવાનું હોય એટલે એમના શિષ્ય કે અંતેવાસી સિવાય વધુ સારું કોણ બોલી શકે ? લેખક, શિક્ષણવિદ, ગાંધીમાંર્ગી વિચારક, દર્શકની સ્થાપેલી પ્રખ્યાત સંસ્થા લોકભારતીમાંથી સ્નાતક, અધ્યાપક અને લોકભારતીના આચાર્ય રહી ચુકેલા શ્રી. મનસુખ સલ્લા મુખ્ય મહેમાન હતા.

નવી પેઢીના યુવાનો માટે ખાસ ટૂંકમાં લખું તો દર્શક ૧૫ ઓક્ટોબર ૧૯૧૪માં જન્મેલા મૂળ સુરેન્દ્રનગર જીલ્લાના હતા. સ્વાતંત્ર્યસેનાની હતા. ભારત છોડો આંદોલન વખતે જેલમાં જઈ આવેલા હતા. જુના ભાવનગર રાજમાં શિક્ષણ મંત્રી હતા. ૧૯૬૭ થી ૧૯૭૧ સુધી ગુજરાત વિધાનસભાના સભ્ય અને રાજ્યના શિક્ષણ મંત્રી તરીકે પણ રહેલા. ૧૯૭૫માં ઈમરજન્સી વખતે વળી પાછા સ્વતંત્ર ભારતમાં ફરી જેલમાં ગયેલા. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ પણ રહેલા. ૧૯૫૩માં સણોસરામાં સ્થાપેલી લોકભારતી ગ્રામવિદ્યાપીઠ એમનું વહાલું સંતાન કહેવાય. ૨૯ ઓગસ્ટ ૨૦૦૧માં ત્યાં જ એમણે દેહ પણ મૂક્યો. દર્શક એક સમર્થ સાહિત્યકાર સાથે રાજકારણી પણ હતા. રણજીતરામ સુવર્ણચંદ્રક, સાહિત્ય અકાદમી એવોર્ડ, ભારતીય જ્ઞાનપીઠનો મૂર્તિદેવી પુરસ્કાર, જમનાલાલ બજાજ એવોર્ડ, સરસ્વતી સન્માન અને છેવટે પદ્મભૂષણ આ બધું એમને પ્રાપ્ત થઈ ચૂક્યું હતું. બીજું બધું છોડો પણ દર્શક નામ પડે એટલે લોકભારતી, સૉક્રેટિસ અને ઝેર તો પીધા છે જાણી જાણી આટલું તો યાદ આવી જ જાય.

સુનીલ નાયકની ભવ્ય હોટેલ ‘ક્રાઉન પ્લાઝા પ્રિન્સ્ટન’ ગામ પ્લેઈન્સ બોરોમાં આવેલી છે ત્યાં આ સંમેલન રાખવામાં આવેલું હતું. શુક્રવારે સાંજે શરુ થઈ, શનિવારે આખો દિવસ અને રવિવારે બપોરે ત્રણેક વાગે સમાપન હતું. નેવિગેશન પ્રમાણે છેક હોટેલ આગળ પહોંચી ગયો ને ભૂલો પડ્યો. ગંતવ્ય સ્થાને પહોચીને ભૂલા પડવું કેવું કહેવાય ? મેઈન રોડ થી એક મિનીટ પણ નાં થાય એટલે દૂર હતી હોટેલ પણ દેખાઈ જ નહિ.. એનુ મૂળ કારણ અહીં કારણ વગર વૃક્ષો કાપતા નથી. જો કે થોડું આગળ પાછળ ડ્રાઈવ કર્યું ને હોટેલ દેખાણી. પાર્કિંગમાં જ મોટાભાઈ જેવા લાગણીશીલ નવનીત શાહ અને એન્જીનિયર એવા કવિ વિરાફ કાપડિયા મળી ગયા. વિરાફ કાપડિયાને હું ભૂલમાં વિરાટ કાપડિયા કહેતો હતો, આ મૃદુભાષી પારસી જેન્ટલમૅન  બહુ સરસ કવિતાઓ લખે છે. ચાપાણી નાસ્તા પછી સમારોહ શરુ થયો. દીપ પ્રગટાવી આવા સમારંભોનું ઉદ્ઘાટન કરવાની આપણી પરમ્પરા છે. એમાં કોઈ પ્રયોગાત્મક કામ થાય એવું લાગતું નથી. વડીલ મિત્ર સુબોધ શાહ સાથે અમે પણ બેઠક જમાવી હતી. સુબોધ શાહ મુંબઈ યુનિના એન્જીનિયર, સંસ્કૃત, ગુજરાતી અને અંગ્રેજીમાં કવિતાઓ લખે છે. ‘કલ્ચર કેન કિલ’ નામનું જબરદસ્ત પુસ્તક અંગ્રેજીમાં એમણે લખેલું છે.

ઍકેડેમીનાં પ્રમુખ શ્રી રામ ગઢવીએ એમની હળવી રમૂજી શૈલીમાં બધાનું સ્વાગત કર્યું. ત્યાર પછી ગુજરાતી લિટરરી ઍકેડેમી ઑફ નોર્થ અમેરિકા તરફથી અમેરિકામાં રહીને ઉત્કૃષ્ઠ સર્જન કરતા સાહિત્યકારોનું બહુમાન કરતા કેટલાક પારિતોષિકો અપાય છે તે પ્રસંગ ઉજવાયો. ઍકેડેમી તરફથી ડૉ નવીન મહેતાના સૌજન્યથી એમના પિતાશ્રીની યાદમાં શ્રી ચુનીલાલ વેલજી મહેતા પારિતોષિક અપાય છે. ૧૦૦૦ ડોલરનું આ પારિતોષિક આજ સુધીમાં શ્રી. મધુ રાય, શ્રી પન્ના નાયક, શ્રી. આદીલ મન્સૂરી, શ્રી પ્રીતિ સેનગુપ્તા, ડૉ. અશરફ ડબાવાલા, શ્રી. આનંદ રાવ અને શ્રી. બાબુ સુથારને મળી ચૂક્યું છે. આ વર્ષનું આ પારિતોષિક હાસ્યલેખક શ્રી. હરનીશ જાનીને મળ્યું.

શ્રી. રમેશ પારેખ પારિતોષિક શ્રી. કેની દેસાઈના સૌજન્યથી અપાય છે. શ્રી. ચંદ્રકાંત શાહ, શ્રી. વિરાફ કાપડિયા અને શ્રી. શકૂર સરવૈયા ને આજ સુધીમાં આ પારિતોષિક મળી ચુક્યું છે. જ્યારે આ વર્ષનું આ પારિતોષિક ડૉ. નટવર ગાંધીને મળે છે. આ વર્ષે જ શરુ થયેલું ટી.વી. એશિયા પારિતોષિક ટીવી એશિયાના CEO શ્રી. એચ. આર. શાહના સૌજન્યથી અપાયું. ગુજરાતી કુટુંબમાં જન્મેલા હોવા છતાં બીજી કોઇપણ ભાષામાં લખતા હોનહાર ગુજરાતીઓ માટે આ પારિતોષિક શરુ કરાયું છે. આ પારીતોષિકના સર્વપ્રથમ વિજેતા “Maximum City : Bombay Lost and Found” નાં લેખક શ્રી. સુકેતુ મહેતા છે. સુકેતુ અંગ્રેજીમાં લખે છે.

કવિતાને જીવતી રાખવી હોય તો એને સંગીત વડે મઢી દો. વ્યવસાયે વકીલ એવા અમર ભટ્ટ ગુજરાતી કવિતાઓને સંગીતે મઢવાનું ઉમદા કામ કરી રહ્યા છે. રાત્રે સાડા નવે અમર ભટ્ટનો સંગીત સમારંભ શરુ થયો. વાંચવામાં નીરસ લાગતી કવિતાઓ પણ સંગીતના સુરે રસિક બની જતી હોય છે. એમાય કંઠ ભળ્યો ડૉ. દર્શના ઝાલા, કૃશાનું મજમુંદાર, ફોરમ શાહ, જયેશ શાહ અને અમર ભટ્ટ વગેરેનો પછી એમાં કાઈ પૂછવા જેવું હોય નહિ. રાત્રે મોડો આ કાર્યક્રમ પૂરો થયો. જય વસાવડા ન્યુયોર્ક અને લીબર્ટી સ્ટેચ્યુની મુલાકાત લઈને આવી પહોંચ્યા હતા. ભારતથી આવેલા મહેમાનોને આજ હોટેલમાં રૂમો અપાઈ હતી. ન્યુ જર્સી સિવાય અન્ય સ્થળે અમેરિકામાં વસવાટ કરતા સાહિત્યપ્રેમી મિત્રોને આ હોટેલમાં રહેવું હોય તો ઓછા ભાવે રૂમો આપવામાં આવી હતી. વૈચારિક આદાનપ્રદાન કરવાનો આ ઉત્તમ મોકો હતો. જયભાઈ જોડે થોડી વાતચીત કરી હું પણ ઘેર જવા રવાના થયો, કારણ સવારે વહેલું આવવાનું હતું.

શનિવારે સ્વાગત ઉદબોધન પછી તરત ‘દર્શક’: મહામના સર્જક, પ્રાજ્ઞ ચિંતક અન્વયે મુખ્ય મહેમાન શ્રી. મનસુખ સલ્લા સાહેબનું સુંદર વ્યાખ્યાન હતું. એમણે દર્શક વિષે ખુબ વાતો કરી. દર્શકના ચિંતન વિષે ઘણું જાણવા મળ્યું. દર્શક એક નેતા હતા છતાં એક સાહિત્યકાર પણ હતા. આવું કૉમ્બિનેશન બહુ ઓછું જોવા મળતું હોય છે. શિક્ષણ ક્ષેત્રે પણ એમનું બહુ મોટું પ્રદાન હતું. દર્શકનો વાંચન પ્રેમ પણ અદ્વિતીય હતો. દર્શક એકવાર કલકત્તા ગયેલા. ત્યાં લાયબ્રેરીમાં એમને એક પુસ્તક વાંચવું હતું. પુસ્તક બહાર લઈ જવાની મનાઈ ફરમાવી તો બીજા મિત્રો કલકત્તા જોવા ગયા પણ દર્શકે તે પુસ્તક લાયબ્રેરીમાં બેઠા બેઠા જ વાંચી નાખ્યું. દર્શક કહે છે વાંચન પણ એક તપ છે. વાંચન વિષે આ વાક્યમાં બધું આવી ગયું તેવું મને લાગે છે.

મુખ્ય મહેમાનના ઉદબોધન અને એમની સાથેની પ્રશ્નોત્તરી પછી સાહિત્યની દુનિયા નામની પ્રથમ બેઠક શરુ થઈ એનું સંચાલન શ્રી. અશોક મેઘાણી કરી રહ્યા હતા. ‘વાર્તાઓનું અમરત્વ : શૃંગાર અને શૌર્ય’ વિષય લઈને બોલવા ઉભા થયા જય વસાવડા. બબ્બે વાક્યે તાળીઓ નાં પડાવે તો જય વસાવડા નાં કહેવાય. શૃંગાર અને શૌર્ય સાથે સાથે ચાલતા હોય છે. આમેય શુરવીરોને સ્ત્રીઓ પ્રથમ વરતી હોય છે તે હકીકત છે. શૌર્ય ઉપર સુંદરતા ઓળઘોળ થતી હોય છે. જય વસાવડાના પ્રવચનમાં એમનું વિશાળ અને વૈવિધ્યસભર વાંચન છલકાઈ ઉઠતું હોય છે. ત્યાર પછી શ્રી. સૌમ્ય જોશી એમની કવિતા લઈને આવ્યા. સૌમ્ય પણ એવો જ જબરદસ્ત સર્જક છે. એ કવિ, નાટ્યલેખક, દિગ્દર્શક, અભિનેતા, સંગીતકાર અને લટકામાં અંગ્રેજીનો પ્રોફેસર પણ છે. સૌમ્ય ખૂનમાં કલમ ઝબોળીને લખતો હોય તેવું લાગે છે. એની કવિતા મારફાડ હોય છે. ત્યાર પછી ફરી સૂર શબ્દનું સહિયારું કરતા અમર ભટ્ટે રંગ જમાવ્યો.

ભોજન પછી ફરી થી મુખ્ય મહેમાન શ્રી. મનસુખ સલ્લાનું પ્રવચન હતું વિષય હતો ‘સોક્રેટિસ’માં દર્શકનું જીવન દર્શન. ત્યાર પછી ગુજરાતથી આવેલા મહેમાન ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ શ્રી. ધીરુ પરીખનું પ્રવચન હતું. ધીરુભાઈ કવિ, વાર્તાકાર, વિવેચક અત્યંત સફળ અધ્યાપક પણ ખરા. ‘કવિલોક’ અને ‘કુમાર’ બંનેનું તંત્રીપણું સાથે સંભાળતા. એમણે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદની કામગીરી વર્ણવી. ત્યાર પછી શ્રી. બળવંત જાની  આવ્યા. બળવંત જાની જબરદસ્ત સંશોધક છે. લોકસાહિત્ય, ચારણીસાહિત્ય, સંતસાહિત્ય, મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય અને ગુજરાતી ડાયાસ્પોરા સાહિત્યના સંશોધક, વિવેચક તેમજ સંપાદક બળવંત જાનીના આ વિષયોના ૧૦૦ થી વધુ પુસ્તકો પ્રગટ થયા છે. ગુજરાત બહાર વિદેશોમાં ઘણા બધા ગુજરાતી સામયિકો પ્રગટ થતા હોય છે અને આ વિદેશી ગુજરાતી સામયિકોનું ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઉત્તમ પ્રદાન છે પણ તેની નોંધ ગુજરાતમાં લેવાતી નથી તે બહુ મોટી દુખદ વાત છે. બળવંત જાનીએ જણાવ્યું કે અમેરિકામાં ૨૦ જેટલા ગુજરાતી સામયિકો પ્રગટ થાય છે. ગુજરાત દર્પણ, સંધિ, ગુર્જરી, તિરંગા જેવા અનેક સામયિકો અહી પ્રગટ થાય છે. ત્યાર પછી વિદેશમાં ગુજરાતી સામયિક સંપાદન અને પ્રકાશન વખતે પડતી મુશ્કેલીઓ અને સમસ્યાઓની વાત લઈને શ્રી. બાબુ સુથાર અને શ્રી. કિશોર દેસાઈ આવ્યા. ડૉ. બાબુ સુથાર સંધિ સામાયિકના સંપાદક છે. યુની ઓફ પેન્સીલ્વેનીયામાં ભાષાશાસ્ત્રના અધ્યાપક એવા બાબુ સુથાર કવિ, વિવેચક, વાર્તાકાર, નવલકથાકાર અને ભાષાવિજ્ઞાની છે. આ બાબુભાઈ કોઈની સાડીબારી રાખે નહિ. ગમે તેવા મહારથી હોય બાબુભાઈ એની ભૂલ હોય તો બતાવ્યા વગર રહે નહિ. શ્રી. કિશોર દેસાઈ ઇલેક્ટ્રિક એન્જિનિયર હતા. ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ’ ગુજરાતી ત્રૈમાસિક એમણે ૨૬ વર્ષ પહેલા શરુ કરેલું. એમણે બહુ ઉત્તમ વાત કહી કે ઊંચું સાહિત્ય વાચ્યા વગર ઉત્તમ લેખક બની શકાય નહિ. ત્યાર પછી આવ્યા ‘સંગીત શા માટે?’ વિષય લઈને શ્રી. વિરાફ કાપડિયા. ઈજનેરી કારકિર્દીમાંથી નિવૃત્ત થયેલા વિરાફ બહુ સરસ કવિ છે. વિરાફ નિબંધ લખે પણ એમાં કવિતા છલકાયા વગર રહે નહિ. નિબંધ વાંચે તો એમાં પણ કવિતાનો લય રેલાય.

રાત્રી ભોજન બાદ સૌમ્ય જોશી અને જિજ્ઞા વ્યાસે તો તોડી નાંખ્યાં તબલા ને ફોડી નાખી પેટી જેવું કર્યું. એટલો બધો જલસો કરાવી દીધો કે નાં પૂછો વાત. આ અભિનયમાં સમર્થ બેલડીએ અભિનય સાથે કેટલાક સંવાદો વાંચીને શ્રોતાઓને રસમાં તરબોળ કરી નાંખ્યાં. જિજ્ઞા વ્યાસે સરસ એકોક્તિ રજુ કરી. પછી એમના એક નાટકનો એક અંશ પ્રસ્તુત કરી એટલા બધા હસાવ્યા કે ના પૂછો વાત. એમની પ્રસ્તુતિ પૂરી થતા તો આખું ઓડીયન્સ ઊભું થઇ ને તાળીઓના ગડગડાટ કરવા લાગેલું.

સૌમ્ય મનસુખ સલ્લા, લોહીથી લથપથ કવિતા કરતો સૌમ્ય, હસતા હસતા લાફા ઝીંકતી જિજ્ઞા, જય હો જય વસાવડા, વિરાટ કવિ વિરાફ કાપડિયા, અગસ્ત્ય અમર ભટ્ટ, મિલાપનાં મહારથી મહેન્દ્ર મેઘાણી, અહર્નિશ હસાવતા હરનીશ, રમૂજી રામભાઈ, અમેરિકન મીરાંબાઈ પન્ના નાયક, સોનેટ કિંગ નટવર ગાંધી આવા તો કાઈ કેટલાય મહાનુભવોને મળવાનું બન્યું એમના દર્શન કરવાનું સૌભાગ્ય મળ્યું તે એક ચિરસ્મરણીય ઘટના બની રહેવાની છે.

રવિવારે ઍકેડેમીના સભ્યોની સભા હતી. પછી સ્થાનિક સર્જકોને એમની કૃતિઓ વાંચવા મળવાની હતી. એનું સંચાલન શ્રી. અશોક વિદ્વાંસનાં હાથમાં હતું. બધા પોતપોતાની કવિતાઓ, ટૂંકી વાર્તાઓ, હાયકુ વગેરે રજુ કરતા હતા. મારો પણ વારો હતો. મેં સંઘર્ષ ઉત્ક્રાંતિની દ્રષ્ટીએ વિષય પર મારો નિબંધ રજુ કરેલો. ઘણાના માથા ઉપરથી નીકળી ગયો તો ઘણાને ખુબ ગમ્યો. ભોજન દરમ્યાન એક જ ટેબલ પર વિરાફ કાપડિયા, નવનીતભાઈ, સુબોધભાઈ અને બાબુ સુથાર સાહેબ જેવાના સાંનિધ્યમાં બેસવાનું મળ્યું. આવા સમયે આપણે રામ ગુડ લિસનર બની ને બેસી રહેવામાં માનીએ છીએ. એનાથી ખુબ ફાયદો થાય છે. એક તો આપણું ડહાપણ ડહોળવાનું બંધ હોય એટલે વિદ્વાનોની વાતો સાંભળી એમાંથી મલાઈ તારવી લેવાની આવડત કેળવાય છે. ભોજન બાદ ગચ્છન્તિ કરવાનું હતું પણ જવાનું મન થતું નહોતું. ત્રણે દિવસ નવનીતભાઈ અને સુબોધભાઈની પ્રેમાળ કંપની મળી હતી. એટલે હજુ થોડું વધુ સાથે બેસીએ તેવું થયા કરતુ હતું. જયભાઈ પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટી જોવા ગયા હતા, જ્યાં આઇન્સ્ટાઇન પ્રોફેસર હતા. હોટેલથી આ યુની બહુ દૂર નહોતી. એમનો સમાન પણ સમેટવાનો હતો. અમે એમનાં આવવાની રાહ જોતા નીચે લોબીમાં બેઠા ગપાટા મારતા હતા. એવામાં જયભાઈ હાથમાં પુસ્તકોના થેલા લઈને આવ્યા. લેખકનો મુખ્ય ખોરાક પુસ્તકો હોય છે. લગભગ પચીસેક હજારના પુસ્તકો પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સીટીનાં બુક સ્ટોરમાંથી ખરીદી લાવ્યા હશે. ઉત્તમ અને વૈવિધ્યપૂર્ણ પુસ્તકો વાંચવા તે એક ઉત્તમ લેખક માટે વસાણું છે. જય વસાવડાની અદ્વિતીય અને પ્રચંડ લોકપ્રિયતાનું રહસ્ય આ પુસ્તકોમાં રહેલું છે. તમે ગમે તેટલા સંવેદનશીલ હો, પણ એ સંવેદનાને યોગ્ય શબ્દોમાં ઢાળી નાં શકો તો સારા કવિ કે લેખક ક્યાંથી બનવાના હતા ?

જયભાઈનો સામાન સમેટીને મારી કારમાં મુકતા મુકતા શ્રી અશોક મેઘાણી મળી ગયા. મને ખુબ અભિનંદન આપ્યા કે મારો લેખ એમને ખુબ ગમેલો. એમની નમ્રતા જુઓ કે તે પણ સમાન ઉચકીને ગોઠવવા લાગેલા. નવમું સાહિત્ય સંમેલન યાદગાર બની રહેવાનું હતું. છેલ્લે સુબોધભાઈ અને નવનીતભાઈ જેવા પ્રેમાળ મિત્રોને આવજો કહી જયભાઈને લઈ મેં કાર ઘર તરફ મારી મૂકી….

સમાપ્ત….

નોંધ : મિત્રો આ સાહિત્ય સંમેલનમાં મે મારો લેખ વાંચેલો તે તમારે વાંચવો હોય તો અહી ક્લિક કરો. “સંઘર્ષ ઉત્ક્રાંતિની દ્રષ્ટીએ.”

તકલીફદેહી તહેવારો

તમે સવારે ઉઠો, નિત્યક્રમ પતાવો, કામ પર જાઓ, સાંજે પાછા આવો, ખાઈ પીને સુઈ જાઓ. બીજા દિવસે ફરી પાછું એજ રૂટીન. આ ઘરેડ કંટાળાજનક હોય છે. એકધારાપણું જીવનમાં બોરડમ લાવે છે. માણસનું મન હમેશા કઈક નવું શોધતું હોય છે. રોજ નવું કરવું તે પણ ઘરેડ બની જતા વાર લાગે નહિ. એટલે વરસમાં વચ્ચે વચ્ચે આવતા તહેવારો આ કંટાળાજનક ઘરેડને તોડી ને જીવનમાં ઉલ્લાસ લાવતા હોય છે. તહેવારો જરૂરી છે. મોટાભાગે તહેવારો સમુહે મેળવેલા કોઈ વિજયની યાદગાર ઉજવણી હોય છે. જુના વર્ષની વિદાય અને નવા વર્ષના આગમનની ઉજવણી હોય છે. હોળી જેવા તહેવાર શિયાળાની કાતિલ ઠંડીને વિદાય દેવાની રીતરસમ હોય છે. હોળી જેવા તહેવાર જુદા સ્વરૂપે બીજા દેશોમાં પણ ઉજવાય છે. એમાં સ્વાભાવિક પ્રહલાદ કે હોલીકાની ગેરહાજરી હોય છે. આમ વખતો વખત આવતા તહેવારો જીવનમાં ઉમંગ ઉત્સાહ અને આનંદ ભરી દેતા હોય છે.

પણ આપણે તહેવારોને તમાશા બનાવી દીધા છે. તહેવારોને ધર્મના બહાને તકલીફદેહી બનાવી દીધા છે. આપણું મનોરંજન બીજા માટે ત્રાસદાયક બની જાય તે સર્વથા અયોગ્ય જ કહેવાય. બે તહેવારો વચ્ચે એક પુરતો ગાળો હોવો જોઈએ એના બદલે તહેવારોની શ્રુંખલા એક પછી એક ચાલુ જ હોય છે. તહેવારોની શ્રુંખલા વધતી જાય એટલે ઘરેડ બનતા વાર લાગે નહિ. કંટાળાજનક ઘરેડમાંથી મુક્ત થવા રોજ નવું નવું શોધવાનું. હમણા ગણેશોત્સવ ચાલી રહ્યો છે તે હવેગણપતિ વિસર્જન સાથે પૂર્ણ થશે. અમે નાના હતા ત્યારે ગણપતિ ચતુર્થી આવીને જતી રહેતી ખબર પણ નહોતી પડતી. જન્માષ્ટમી નો મેળો માણી સીધી નવરાત્રી માનવતા. ગણેશોત્સવ મહારાષ્ટ્રમાં પણ એટલો પ્રાચીન નથી. હા લોકો એમના ઘેર ગણપતિ સ્થાપન જરૂર કરતા, પણ આવો જાહેર દેખાડો નહોતો. ગુજરાતમાં તો ઘેર ગણપતિ સ્થાપન પણ કોઈ નહોતું કરતુ. મહારાષ્ટ્રમાં લોકમાન્ય તિલકે આ જાહેર ઉત્સવ શરુ કરેલો ત્યારે એક જાતનું શક્તિ પ્રદર્શન જ હતું. ગુજરાતમાં ખાલી વડોદરા શહેરમાં જ ગણેશોત્સવ થતો હતો, કારણ મહારાષ્ટ્રમાં શરુ થયેલો આ ઉત્સવ મહારાષ્ટ્રિયન પ્રજા માટે ખાસ હતો અને વડોદરામાં મહારાષ્ટ્રિયન વસ્તી વધુ છે. જેમ કે ગુજરાતી ગમે ત્યાં જાય એમનો ગરબો જોડે લઈ જ જવાના. એ ન્યાયે ખાસ મહારાષ્ટ્રમાં ઉજવાતો આ તહેવાર વડોદરામાં વધુ પ્રચલિત હતો પુરા ગુજરાતમાં નહિ. હું વડોદરા ભણવા આવ્યો ત્યારે પહેલીવાર મેં ગણેશોત્સવની મજા માણી. ખેર તહેવારો મનાવવામાં કશું ખોટું નથી પણ તે ઉજવાતા બીજી સામાન્ય પ્રજાને તકલીફમાં મુકવી તેવું કોણે કહ્યું?

બીજાની ફિકર કરવી આપણી ફિતરતમાં જ નથી. અહી એમ્બુલન્સ આગળ કોઈ બેફિકરાઈથી પોતાની કાર પાર્ક કરીને ચાલ્યો જતો હોય છે. એને એટલી ચિંતા નથી હોતી કે એમ્બ્યુલન્સને ગમે તે સમયે દોટ મુકવી પડે. અરે રસ્તે જતી એમ્બ્યુલન્સને રસ્તો સાફ કરી આપવાની પણ કોઈ દરકાર કરતુ નથી. ગણેશોત્સવ વખતે દુકાનદારોનું લગભગ આવી જ બને. પોતાને પૈસે તો આવા ઉત્સવ ઉજવાય નહિ. એટલે ચાલો દુકાનદારો પાસે ફંડફાળો ઉઘરાવવા. મેં પોતે જોયું છે કે એક દુકાનદાર પાસે દસ ગણેશમંડળ વાળા ફાળો ઉઘરાવવા આવી જાય. ના પાડવાનો સવાલ જ નહિ, દાદાગીરીથી ફાળો ઉઘરાવાય છે તે મેં જાતે જોએલું છે. વડોદરામાં ગણેશ વિસર્જન વખતે આખા ગુજરાતની પોલીસ ઠલવાઈ જતી. હવે આ ઉત્સવ બીજા શહેરોમાં પણ ફેલાયો છે. તમામ જાતના પ્રદૂષણો આવા ઉત્સવો વખતે ફેલાતા હોય છે આમાં ધરમ અને ભક્તિ ક્યા આવી?

ધરમની વ્યાખ્યા આપણે ત્યાં સાવ છીછરી થઈ છે. લોકો તમાશાને ધરમ સમજી બેઠા છે. જો આપણે દલીલ કરીએ તો સુજ્ઞ જનો તરત ઉકળી ઉઠશે કે ધરમ કાઈ આવું બધું શીખવતો નથી. પણ સામાન્યજન માટે તો આજ ધરમ છે. આવા તમાશા જ્ ધર્મ છે એનું શું? હવે નવરાત્રી આવશે અને પછી તરત દિવાળી. ઘણીવાર એવું થાય કે આ પ્રજા પાસે કોઈ કામ ધંધો છે કે નહિ? તહેવાર વગરનો એક મહિનો કોરો જાય નહિ. નવા વર્ષના આગમન નિમિત્તે ઉજવવા જેવો દિવાળીનો તહેવાર આવતા આવતા તો હાંફી જવાય. આપણે અંગતરીતે ઉજવવા જેવા તહેવારોને પણ જાહેર ઉત્સવ બનાવી દેતા હોઈએ છીએ. અહી અમેરિકામાં મેં જોયું છે ક્રિસમસ, ૩૧ ડીસેમ્બર અને ન્યુ યર જેવા તહેવારોમાં રસ્તા સુમસામ કોઈ ટ્રાફિક નહિ. લોકો પોતાના ફેમીલી અને મિત્રો સાથે ઘરોમાં પુરાઈને પાર્ટી કરતા હોય છે જ્યારે આપણે ત્યાં લોકો ઘરમાં ફેમીલી સાથે ઉજવવાને બદલે રોડ રસ્તા પર ઉતરી આવતા હોય છે. વર્ષમાં એક બે તહેવારો જાહેરમાં ઉજવાય તેમાં ય કશું ખોટું નથી પણ તમામ તહેવારોને જાહેર તમાશા બનાવી દેવા તેવું કોણે કહ્યું?

દિવાળીમાં મને યાદ છે પોળના અમુક બદમાશ પરપીડન વૃતિ ધરાવતા લોકો રોકેટ જેવા જોખમી ફટાકડા હવામાં આકાશ તરફ જાય તે રીતે નહિ પણ આડા ગોઠવીને કોઈના ઘરમાં ઘુસી જાય તેમ મુકીને ફોડતા. એમાંથી જગડા શરુ થતા. તહેવારો આનંદપ્રમોદ માટે મનાવવાના હોય કે કોઈને તકલીફ આપી એમાંથી આનંદ મેળવવાનો? ઘરોમાં ગમે તેટલા બારી બારણાં બંધ રાખો ધુમાડાથી ઘર ભરાઈ જાય શ્વાસ લેવાની તકલીફ થઈ જતી. કાન ફાડી નાખે તેવા માઈક વાગતા હોય. ધાર્મિક લાગણી દુભાઈ જાય એટલે પોલીસ કોઈ પગલા લે નહિ. બીમાર માણસની તો વાટ જ લાગી જાય. દિવાળી પહેલા એર પોલ્યુશન ઓછું હોય છે જે ફટાકડા ફૂટવાનું શરુ થાય તેની સાથે વધવા લાગે છે પણ આતશબાજી બંધ થયા પછી ૨૪ કલાક પછી આકાશમાં ગયેલું પોલ્યુશન પાછું ધરતી પર ફરે છે ત્યારે એર પોલ્યુશન પીક પોઈન્ટ ઉપર PM2.5 પહોચી ગયું હોય છે. જે દિવાળી શરુ થાય તેના પહેલા કરતા ચાર ગણું વધુ હોય છે. ગ્રાઉન્ડ લેવલ ઓઝોન પોલ્યુશન પણ ખુબ વધી ગયું હોય છે. દિવાળી જેવો મહત્વનો આનંદ માણવાનો તહેવાર આમ મહત્તમ પોલ્યુશનનો દિવસ આપણે બનાવી દીધો છે.

વ્યક્તિગત શ્રદ્ધા અને ભક્તિનો ગણપતિનો તહેવાર સામૂહિક બનાવી તકલીફ આપતો તમાશો બનાવી દીધો છે. નવરાત્રી જેવા સમુહમાં જ ઉજવાય તેવા તહેવારને કોર્પોરેટ બિજનેસ બનાવી દીધો છે. તહેવારો ઉજવવામાં કશું ખોટું નથી, પણ તમાશા બનાવ્યા વગર એનો અસલી આનંદ માણવો જોઈએ. આપણું મનોરંજન કોઈની તકલીફ ના બનવી જોઈએ. પણ કોઈની તકલીફમાંથી મનોરંજન માણવાની વિકૃતિ પાળી રાખી હોય તો પછી એનો કોઈ ઉપાય નથી.            

સાથે‘ચા’ ની ચૂસકી મહેન્દ્ર

જો તમે મહેન્દ્ર શાહના કાર્ટૂન જોઈવાંચી દુંટીમાંથી હસી ના પડો તો સમજવું તમે હ્યુમરના ઔરંગઝેબ છો. એમનું બનાવેલું એક કાર્ટૂન કહું. એક આધેડ કપલ ઊભુ છે. પતિ એની પત્નીને કહે છે, ‘ફરિયાદો, ફરિયાદો, ફરિયાદો ! ફરિયાદો સિવાય બીજું કાઈ કર્યું છે તે? તું સુગર અને પાણી ને પણ છોડતી નથી, સુગર સ્વિટ છે પાણી થીન છે, સ્વીટનેસ સુગરનો નેચર છે અને પાતળાંપણું પાણીનો સ્વભાવ છે.’ પત્ની જવાબ આપે છે, ‘સરસ ! ફરિયાદ કરવી મારો સ્વભાવ છે.’ .. હહાહાહાહાહાહા….

એમના અંગ્રેજીમાં લખાયેલા અને દોરાયેલાનો અનેક કાર્ટૂનનો સંગ્રહ છે i said it too ! ( CHAi WiTH MAHENDRA). કાયમ કોફી ટેબલ પર મૂકી રાખવા જેવું આ પુસ્તક છે. કોઈ પણ ગેસ્ટ આવે ચા કે કોફી પીતા પીતા હાથમાં લઈને જુએ તો એનું દિલ ખુશ થઈ જાય. મને તો આદત હતી કે કોઈના ઘેર જાઉં તો કોફી ટેબલ પર પડેલા પુસ્તક કે મેગેઝીન જરૂર ફેદવાના.

હું ભારતમાં હતો ત્યારે કાયમ ‘સંદેશ’ અખબાર મંગાવતો. એમાં ‘ચકોર’ નું આવેલું કાર્ટૂન પહેલું જ જોઈ લેવાનું પછી અખબાર વાંચવાનું.

એક વાર્તાકાર એક મેસેજ આપવા આખી બેચાર પાનની વાર્તા રચી નાખે. તો કવિ એજ મેસેજ આપે છે થોડી પંક્તિઓ રચીને. અને હાયકુ લખનાર તો બે વાક્યોમાં જ કહેવાનું કહી દેતો હોય છે. કાર્ટૂન ચિત્રાત્મક હાયકુ જેવું છે. માંડ બેચાર વાક્યો અને એક ચિત્ર જોઈ સમજનાર સમજી જાય. આમેય કલાકારોના બ્રેન આમઆદમી કરતા વધુ  મોટા ને સક્રિય હોય છે. એમાય સારી ઉત્તમ હ્યુમર સેન્સ બધામાં હોય નહિ. કાર્ટૂનીસ્ટ ઘણી બધી ક્ષમતાઓ એકસાથે ધરાવતો હોય છે. એક તો સારો ચિત્રકાર હોય, સારો હ્યુમરિસ્ટ હોય અને સારો લેખક કે કવિ પણ હોય.

૧૯૪૫માં જન્મેલા મહેન્દ્ર શાહ ૧૯૭૪માં અમેરિકામાં આવી ને વસ્યા. આર્કિટેક એવા મહેન્દ્ર શાહ સફળ ઔદ્યોગિક સાહસ ખેડનાર(ઑન્ટ્રપ્રનર) અને બિઝનેસમેન છે. એક ચિત્રકાર કાર્ટૂનીસ્ટ અને વેપારી તે પણ ગુજરાતી અને એમાય પાછા શાહ બધું ભેગા હોવું તે રેઅર ક્વોલિટી કહેવાય. કારણ વેપારી અને ખાસ તો ગુજરાતી વેપારીને કલામાં રસ હોય અને સાથે કલાના કોઈ માધ્યમમાં માહેર પણ હોય તેવું ભાગ્યે જ જોવા મળે. પીટ્સબર્ગમાં રહેતા મહેન્દ્ર શાહ આપણી કોમ્યુનિટી માટે પણ ઘણી સેવા આપે છે. એમના કાર્ટૂન લોકલ ગુજરાતી મેગઝીનમાં આવે છે અને એના અનેક પ્રદર્શન ભરાઈ ચુક્યા છે.

એમના એક બીજા કાર્ટૂનનું વર્ણન કરું. કોર્ટરૂમનું દ્રશ્ય છે. જજ બેઠા છે સામે ગુનેગાર ઉભો છે બે પોલીસવાળા ઉભા છે અને પછી બે છોકરીઓ ઉભી છે. જજ પૂછે છે When did you find out you were raped ? બંને છોકરીઓ સાથે બોલી ઉઠે છે, When the check bounced ! હહાહાહાહાહાહા

યાત્રાધામો ઉપર હવે ગંદકી વધતી જાય છે. લોકો જ્યાં ત્યાં ગુટખાનાં પેપર, પાણીની બોટલ્સ અને એવો અનેક જાતનો કચરો એમ જ નાખી દેતા હોય છે. તેના ઉપર કટાક્ષ કરતું એક સરસ કાર્ટૂન એમણે બનાવ્યું છે. ટેકરીઓમાં ચાર મંદિર દેખાય છે, યાત્રાળુઓ પગથીયા ચડતા દેખાય છે. આજુબાજુ ઢગલો કચરો જોઈ કોઈ યાત્રાળુ ચિંતા કરતો હશે તેને બીજો યાત્રાળુ કહે છે, ‘ Don’t you worry about the trash outside…, just try to keep your inside clean !

એક બીજું મસ્ત કાર્ટૂન વર્ણવું. પતિપત્ની ઉભા છે પત્નીના હાથમાં ફોન છે. પત્ની કોઈની સાથે વાત કરતી હશે તે પતિને કહે છે, ‘કનુભાઈનો ફોન છે તેઓ જાણવા માંગે છે કે આ વિકેન્ડમાં આપણો શું પ્લાન છે?’ પતિ જવાબમાં કહે છે, ‘ એ તો એના ઉપર આધાર રાખે છે કે તેઓ આપણને ઇન્વાઇટ કરે છે કે આપણે ત્યાં વિઝીટ મારવા ઈચ્છે છે? હહાહાહાહ  બીચ ઉપર તમે દેશી મહિલાને કઈ રીતે પીછાણી શકો? જવાબ છે સ્વીમીંગ કોસ્ચ્યુમ ઉપર મંગળસૂત્ર પહેરેલું દેખાય તે. દ્રશ્ય છે બીચનું થોડા કપલ બેઠા છે એક મહિલા ઉભી છે સ્વિમિંગ કોસ્ચ્યુમ પહેરીને, ગાળામાં મંગળસૂત્ર લટકે છે, કપાળમાં ચાંદલો કરેલો છે.

આવા તો અનેક વ્યંગચિત્રો આ પુસ્તકમાં છે. જે જોઈ તમે હસ્યા વગર રહી શકો નહિ. એમના આ ઠઠ્ઠાચિત્રો સંદેશ, ગુજરાત સમાચાર, અખંડઆનંદ, કુમાર, દિવ્યભાસ્કર, ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા, અકિલા, પીટ્સબર્ગ પત્રિકા, આવા તો અનેક સમાચારપત્રો અને મેગઝીનમાં છપાયેલા છે. એના પ્રદર્શન પણ અમદાવાદ, વડોદરા, મુંબઈ, લંડન, હ્યુસ્ટન, ન્યુયોર્ક, પીટ્સબર્ગ, ફિલાડેલ્ફિયા જેવા અનેક શહેરોમાં ભરાયેલા છે.

આવું અદ્ભુત પુસ્તક મને મોકલવા બદલ શ્રી મહેન્દ્ર શાહનો હ્રદયપૂર્વક આભાર માનું છું.

આ પુસ્તક અમેરિકામાં મેળવવું હોય તો,

MAHENDRA SHAH

201 Spencer Court, Moon Township, PA 15108 USA

E Mail- mahendraaruna1@gmail.com

Blog: www.isaidittoo.com

અને ભારતમાં મેળવવું હોય તો,

PARIMAL DISTRIBUTOR

5/ Park Avenue Complex, Opp- Parimal Garden, Ellisbridge, Ahmedabad-380006 India

Contact person- Amar Shah 9825030422 ..

4th of July સ્વતંત્રતા દિવસ

અહી ઈન્ડીપેન્ડન્સ ડે ફોર્થ ઓફ જુલાઈનાં નામે ઓળખાય છે. ફેડરલ હોલીડે તરીકે આખા અમેરિકામાં ઉજવાય છે. કિંગડમ ઓફ ગ્રેટ બ્રિટન જે હવે યુનાઈટેડ કિંગડમ તરીકે ઓળખાય છે તેની એડી નીચેથી ૪ જુલાઈ ૧૭૭૬નાં દિવસે સ્વતંત્ર થયાની જાહેરાતનો આ દિવસ છે. આજનો દિવસ અમેરિકનો માટે આતશબાજી, પરેડ, બાર્બેક્યુ, કાર્નિવલ, મેળા, પીકનીક, કોન્સર્ટ, બેઝબોલ, ફેમીલી મેળાવડા વગેરેનો દિવસ બની રહેવાનો. થોમસ જેફરસન મુખ્ય લેખક તરીકે પાંચ જણાની કમિટીએ ડેક્લરેશન ઓફ ઈન્ડીપેન્ડન્સ લખેલું.

રિમોર્કબલ કોઇન્સીડંસ એવો છે કે આ ડેક્લરેશનમાં સહી કરનારા જોહ્ન એડમ્સ અને થોમસ જેફરસન પાછળથી અમેરિકાના પ્રમુખ તરીકે સેવા આપી આ ડેક્લરેશન ની ૫૦મી ઍનિવર્સરિ જુલાઈ ૪ ૧૮૨૬નાં દિવસે મૃત્યુ પામેલા. આ ડેક્લરેશનમાં સહી નાં કરી હોય તેવા જેમ્સ મોનરો પ્રમુખ બનેલા તે  જુલાઈ ૪ ૧૮૩૧માં મૃત્યુ પામેલા. આમ ત્રણ પ્રમુખ તો આ યાદગાર સ્વતંત્રતા દિવસે જ મૃત્યુ પામેલા. અમેરિકાના ૩૦મા પ્રમુખ Calvin Coolidge એક માત્ર એવા પ્રમુખ હતા જે જુલાઈ ૪ ૧૮૭૨માં સ્વતંત્રતા દિવસે જન્મેલા. હિસ્ટોરિયન રીચાર્ડ મોરીસનાં હિસાબે મુખ્ય “Founding Fathers” તરીકે આ સાત જણાJohn Adams, Benjamin Franklin, Alexander Hamilton, John Jay, Thomas Jefferson, James Madison, and George Washington ગણાય છે. જો કે આ સિવાય પણ ઘણા બધાને Founding Fathers તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, આપણી જેમ ફક્ત ગાંધીજીને નહિ.

૧૭મી સદીમાં આ લોકોએ બંદૂકો ખેંચી ને અંગ્રેજોને ભગાડી મુક્યા તે જ ૧૭મી સદીમાં આપણે અંગ્રેજોના ગુલામ બન્યા. આપણા નેતાઓ કા તો સ્વીસ બેંક ભણી દોટ મુકશે અથવા કોઈ બાબાના આશ્રમ ભણી. આપણે પરલોક, પરભવ અને આત્મસાક્ષાત્કાર જેવી અમૂર્ત ધારણાઓ પાછળ એટલી બધી દોટો મુકીએ છીએ કે દેશ તો પ્રાયોરીટી બાબતે બહુ પાછળ રહી જાય. કદાચ ભુલાઈ પણ જાય. એક સારા નેતા બની દેશને દોરવાને બદલે સારા સંત બનવાનો મોહ વધુ હોય છે. ગાંધીજીને પણ દેશના વડા બની દેશને સ્થિરતા આપવાના બદલે મહાન સંત તરીકે મહાત્મા તરીકે ઓળખાવામાં વધુ રસ હતો. એક બહુ સારા વિદ્વાન સ્વાતંત્ર્યસેનાની એવા અરવિંદ પણ અંગ્રેજો પકડી નાં શકે માટે ફ્રેંચ કોલોની એવા પોંડીચેરીમાં આશ્રમ સ્થાપી બેસી ગયા દેશ ગયો બાજુ પર.. પરલોકની ચિંતામાં આ લોકને કોણ પૂછે છે?

અમેરિકનો રાજા તરીકે સ્થાપી દેવા તૈયાર હતા કારણ ત્યારે રાજાશાહી બધે ચાલતી જ હતી તો પણ જ્યોર્જ વોશીન્ગ્ટને બધું નકારેલું. ૧૭૮૯મા તેઓ અમેરિકાના પહેલા પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા. ૧૭૯૨મા ફરી પ્રમુખ બન્યા. ત્રીજી વાર એમણે પ્રમુખ બનવાનું નકાર્યું અને એમના ખેતરો તરફ પાછાં વળી ગયા. અબ્રાહમ લિંકન કહેતા કે તમારે કોઈ માણસના ચારિત્ર્યની પરીક્ષા કરવી હોય તો એને સત્તા આપી જુઓ, પાવર આપી જુવો. બે વાર જ્યોર્જ વોશિંગટન સત્તા અને વર્ચસ્વ છોડીને મહાન પુરુષોની હરોળમાં આજે પણ અડીખમ ઉભા છે. મહાત્મા ગાંધીજીએ પણ સત્તાનો મોહ નહોતો રાખ્યો ફરક એટલો છે કે વોશિંગટને જરૂર પડે સત્તા સંભાળી, દેશને સ્થિર કર્યો અને પાછાં વળી ગયા.

નરેન્દ્ર મોદી હિમાલયની ખેપ બહુ વહેલા યુવાનીમાં જ મારી આવ્યા છે તે દેશ માટે સારું થયું કે ખોટું તે ભવિષ્ય બતાવશે, હમણા કશું કહેવાય નહિ.. હહાહાહાહાહા ..