ગામડામાં એક કહેવત હોય છે કે વરસાદ અને વહુ ને જશ નહિ. વરસાદ ચોમાસામાં ના આવે સમયસર; તો લોકો ગાળો દે, કે કેટલી બધી ગરમી છે પણ વરસાદ આવતો નથી. વહેલો આવી જાય તો પણ લોકો ગાળો દેવાના, કે ઉનાળુ બાજરીનો પાક ઊભો છે તે બગડશે. જોરદાર ઝાપટા પડે તો પણ નકામો છે, પુર આવી જાય. ધીમે ધીમે ઝરમર ઝરમર પડે તો પણ કહેશે કાદવ થાય છે. ખેંચાઈ જાય તો કહેશે પાક સુકાઈ ચાલ્યો ક્યારે આવશે? શિયાળામાં આવે તો ખલાસ બહુ ગાળો ખાવાનો. અમારે અહીં તો બારેમાસ આવતો હોય છે. અહીં ચોમાસા જેવી કોઈ સ્પેશલ ઋતુ નથી. સહેજ વાતાવરણ ગરમ થયું કે વરસાદની પધરામણી થઈ જાય. જોકે આપણે ત્યાં દેશમાં વરસાદમાં નહાઈએ છીએ એવું અહિ ના કરાય કારણ અહિ વરસાદી પાણી બહુ ઠંડું હોય છે.

વહુને પણ એવું જ હોય છે, ગમે તેટલું કામ કરે કોઈ જશ મળે નહિ. અહિ વાતે વાતે થેંક યુ કહેવાનો અને એપ્રિસિયેટ કરવાનો રિવાજ છે તેવો આપણે ત્યાં નથી. થેન્ક્સ તો નૉર્મલ થઈ ગયું છે કહેવાનું પણ જરાક વધુ કશું કરી આપો તરત એપ્રિસિયેટેડ બોલ્યા વગર ના રહે. આપણે ત્યાં તો જશને માથે જૂતિયાં તો નહિ મારે ને એની ચિંતા પહેલી હોય છે, એટલે એવા જૂતા ના મારે તેનો જ ઉપકાર કે આભાર માનવો વધુ સારો. સાસબહુ વિષે બહુ લખવું નથી. કારણ સાસ ભી કભી બહુ થી સસરાજીકે સાથ ઘૂમને જાતી થી.

એવું અમારા નરેનબાબુનું પણ છે. એમના નસીબમાં પણ જશ નથી. ગમે તેટલું કામ કરે કોઈ જશ આપે નહિ. સાચા અર્થમાં ‘ચરૈવેતિ ચરૈવેતિ’ મંત્રનું પાલન કરતા હોય તો આપણા નરેનબાબુ જ છે. ચાલતા રહો, ચાલતા રહો, ચાલે તેનું નસીબ ચાલે, ચાલે તેને મધ મળે, મધ મળે તો સ્ત્રી મળે. જો કે ચાલતા રહેવા માટે એમણે સ્ત્રી છોડી દીધી તે વાત અલગ છે. બચાડીને નાહક ક્યાં તકલીફ આપવી? અને પાછું બાજુમાં ચાલતી હોય ને આજુબાજુ જોવાઈ જાય તો તરત બૂમ પાડે કે ક્યાં ડાફોળિયાં મારો છો? સ્વાનુભવ છે. ચા બનાવતા, વેચતા અને વહેંચતા લાખો કરોડો ભારતીયોમાં વડાપ્રધાન બનવાની આશા જગાવનાર જો કોઈ વિરલ મહાપુરુષ હોય તો તે આપણા નરેનબાબુ છે. એમાં કશું ખોટું પણ નથી.

અમેરિકામાં રોજ રાત્રે ત્રણ ટીવી ચેનલ્સ પર પ્રમુખની કલાઈ કરાતી હોય છે. કલાઈ એટલે પિત્તળના વાસણોને કરાતી કલાઈ નહિ પણ ઠેકડી ઉડાવવાનાં સંદર્ભમાં સમજવું. અને એવી ઠેકડી ઉડાવનારા કોઈ પ્રમુખના વિરોધી હોય એવું જરાય નથી હોતું. ઉલટાના પ્રસંશકો પણ હોઈ શકે. જો કે આપણી પ્રજા જરા હ્યુમરની ઔરંગઝેબ વધુ છે. એટલે આપણે કોઈની ઉડાવીએ તો તરત એના વિરોધી સમજી લેવાની શક્યતા વધુ હોય છે. અને ઘણીવાર પોતે મજાક કરે તો ચાલે પણ બીજો કોઈ કરે તો ખલાસ એવું પણ જોવા મળતું હોય છે.

હું રહું છું તે સમિત પોઇન્ટ અપાટર્મન્ટ બહુ મોટું સંકુલ છે. આપણા બહુ બધા ગુજરાતીઓ અહિ વસે છે. ડુંગરની ધાર ઉપર સરસ મજાના અપાટર્મન્ટ બાંધેલા છે. ધોળિયા તો એના પાર્કમાં બેસવા બહુ નવરા હોતા નથી પણ અમે બધા ત્યાં બેસતા હોઈએ છીએ. ધોળીયા કાનમાં વાયરો લબડાવી દોડવામાં વધારે મશગૂલ હોય છે જ્યારે આપણ ગુજરાતીઓ ચોરે બેસી મતલબ પાર્કમાં બેસી આખી દુનિયાની, ખાસ તો ભારતની ફિકર ચિંતા કરવામાં મશગૂલ હોઈએ છીએ.

ચર્ચા ચોરે આવતાં રમાબેન બહુ બોલકા છે. ચુટણી ટાણે નરેનબાબુની ધર્મપત્નીનું પ્રકરણ ચગ્યું ત્યારે સ્વાભાવિક સ્ત્રી સ્ત્રીનો જ પક્ષ ખેંચે. ત્યારે રમાબેન મજાકમાં બોલતાં કે એક મૂઠી સિંદૂર કી કિંમત તુમ ક્યા જાનો નરેનબાબુઉઉઉ. હુ ત્યારે સુધારતો કે મૂઠી નહિ ચપટી કહો, મૂઠી ભરીને સિંદૂર તો આખું માથુ બગાડશે. રમાબેનનો પ્રૉબ્લેમ એ કે એમને ઓછુ ગમે નહિ, દરેક વાત વધારી અને વઘારીને કહેવાની આદત. વૉલ્માર્ટ્માંથી પાંચ ડોલરની વસ્તુ લાવ્યા હોય પણ કહેવાનાં મેસિઝ્માંથી પચાસની લાવ્યાં છે. ઘણીવાર તો એમના ઘેર શનિવારે સત્યનારાયણની કથા રાખી હોય તો શુક્રવારે મોંઘા સ્ટોરમાંથી કપડાં વગેરે લઈ આવે, ઘેર કથા નિમિત્તે આવેલા મહેમાનોને ગર્વથી બધું બતાવે વાહ વાહી મળેવી રવિવારે પાછું સ્ટોરમાં પરત. ઘણીવાર તો લેબલ સંતાડી મોંઘો ડ્રેસ પહેરીને કોઈ પ્રસંગ માણી પણ આવે અને હવે પ્રસંગ તો પતી ગયો રાખીને શું કરવાનું કહી પાછું આપી આવે. એટલે એમની વધારી વધારીને કહેવાની આદત ચપટીને બદલે મુઠ્ઠી સિંદૂર બોલાવડાવી દે. પાછું હિન્દીમાં પણ ચપટી જ બોલે મેં કહ્યું હિન્દીમાં બોલો તો ચુટકી બોલો તો કહે તમને વાંધા પાડવાની આદત છે ભૂપેનબાબુઊઊઊ..

આજે એમને નરેનબાબુ પર પ્રેમ ઉભરાઈ આવ્યો તો કહે, ‘નરેનબાબુ ચાર વાર કપડાં બદલે એમાં તમને શું વાંધો પડ્યો? અમે સ્ત્રીઓ લગ્નમાં પ્રસંગે પ્રસંગે કપડાં નથી બદલાતી?’

મેં કહ્યું, ‘મને કોઈ વાંધો નથી, હું તો મજાક કરતો હોઉં છું, પણ નરેનબાબુ કોઈ સ્ત્રી નથી. ખરેખર તો આજ સુધી આવતા ધોતિયા દાસો મને ગમતા નહોતા. ચાર ચાર નંબર વન કંપનીઓમાં જવાનું હોય તો કપડાં તો સારા પહેરવા જ પડે ને?’

ચર્ચા ચોરે આવતા વિષ્ણુભાઈ કહે, ‘નરેનબાબુ એમની માતાને યાદ કરી જરા રડ્યા એમાં રાજકારણ ચાલુ થઈ ગયું છે, કોઈ કહે છે ડ્રામા કરે છે, કોઈ કહે છે અભિનય કરે છે, તો વળી કોઈ ભવાયો પણ કહે છે.’

તો વિનુકાકા કહે, ‘અભિનય રાજકારણનું અભિન્ન અંગ છે, નેતાઓ બહુ સારા અભિનેતાઓ હોય છે એમાં કોઈ શક નહિ, અભિનય કર્યા વગર રાજકારણમાં ચાલે નહિ. અને નરેનબાબુ મહાન અભિનેતા છે તે હકીકત છે.’

અમારા ચર્ચા ચોરામાં એકબીજાના મત વિરુદ્ધ મત આપવાની છૂટ છે. કોઈ એને અંગત લે નહિ. બીજા દિવસે બધાં ફરી આનંદથી મળે અને વાતો કરે.

વિષ્ણુભાઈ કહે, ‘માતાને યાદ કરીને કોણ નહિ રડતું હોય? એમાં તો પટાબાજી ખેલાવા માંડી.’

રમાબેન ઉવાચ, ‘પટાબાજી કે પાટાબાજી?’

વાસ્તવમાં એમને પટાબાજીની ખબર જ નહોતી. મેં કહ્યું. ‘પાટા નહિ પટાબાજી, એનો મતલબ એ થાય કે યુદ્ધમાં તલવાર વપરાય છે તેમ પટા નામનું તલવાર જેવું શસ્ત્ર પણ તલવાર કરતા લાંબુ હોય, પહેલાના જમાનામાં વપરાતું. તલવાર કડક હોય જ્યારે પટા લચીલું, નરમ ગમેતેમ વળી જાય તેવું અને એની ટોચ પકડીને એની મૂઠ સાથે વાળીને અડાડી શકાય અને છોડો એટલે પાછું હતું તેવું ને તેવું. ટૂંકમાં એની બ્લેડ જેમ વાળો તેમ વળી જાય માટે એને ચલાવવામાં બહુ સારું કૌશલ્ય જોઈએ જેમ રાજકારણમાં જોઈએ છે તેમ.’

વિષ્ણુભાઈ ઉવાચ, ‘એમાં તો બાપુને બગડવું પડ્યું.’

રમાબેન ઉવાચ, ‘બાપુ? કોણ બાપુ? અને બગડ્યા એટલે?’

મેં કહ્યું, ‘બાપુ બગડ્યા એટલે અથાણું બગડે તેનું વરસ બગડે તેમ નહિ કે દાળ બગડે તેનો દાડો બગડે તેમ નહિ, પણ બાપુ બગડ્યા એટલે ગુસ્સે થયા અને બાપુ એટલે મુરારીબાપુની વાત છે. મોરારીબાપુએ વિરોધ પક્ષોની ઝાટકણી કાઢી. કે કોઈ એની માતાને યાદ કરીને રડે એમાં શું રાજકારણ રમવાનું? આપણે બધા સંવેદનહીન થઈ ગયા છીએ. વધુમાં બાપુએ કેમેરા સામે જોઇને કહી દીધું કે મારું આ રેકોર્ડીંગ સાંભળજો બધા.

વિનુકાકા વદતિ, ‘એવું કહીને કે મારું રેકોર્ડીંગ બધા સાંભળજો મતલબ ટીવી પર આ સમાચાર આવવા જોઈએ રાષ્ટ્રીય ચેનલો પર, એવું બાપુએ પાકું કરી લીધું.’

રાજુભાઈ બહુ ઓછું બોલતા હોય પણ બોલે ત્યારે જબરું બોલી નાખે. રાજુભાઈ કહે, ‘મેં આખી વાર્તા ટીવી પર જોઈ હતી. પરીક્ષાનું પેપર અગાઉથી સેટ હોય તેમ માતા વિષે સવાલ પૂછવામાં આવ્યો હોય એવું લાગ્યું. અને નરેનબાબુ જવાબ આપતા અટકી ગયા તો મને લાગ્યું કે આ કોઈ નવી સ્ટાઈલ હશે, પણ અટકવાનું જરા લાંબુ ખેંચાઈ ગયું હોય એવું લાગ્યું, જાણે ઓવર એક્ટિંગ, પછી સમાચારપત્રો દ્વારા જાણ્યું કે ડૂમો ભરાઈ ગયેલો, પછી જાણે સંગીતના જાણકાર હોય તેમ નીચા સૂર પછી મધ્યમ અને પછી નોર્મલ. ડૂમો ક્યારે ભરવો અને ક્યારે ખાલી કરવો એમાં મહારત લાગી.’

મેં કહ્યું, ‘તમે પણ એક માતૃપ્રેમીની અવહેલના કરો છો. મોરારીબાપુ અમસ્તા ગુસ્સે નથી થતા.’

રાજુભાઈ કહે, ‘માતા પારકા ઘેર કામ કરવા જતી હતી તો પુત્ર તરીકે કમાઈને તે કામ છોડાવી કેમ ના દીધા? માતાની સેવા કરવાનું બીજા ભાઈઓને માથે નાખી ઘર છોડી ભાગ્યા શું કામ?

વિષ્ણુભાઈ કહે, ‘ભારતમાતાની સેવા કાજે માતા છોડવી પડી, ઘર છોડ્યું એ કાઈ નાનીસુની વાત નથી.’

મેં કહ્યું, ‘ઘર તો ઠીક ગુજરાત પણ છોડ્યું.’

બધા હસી પડ્યા અને ઊભા થઈ એકબીજાને ‘સી યા મોરો’ કહી છુટા પડ્યા. અલ્યા તમને બધું સમજાવવું પડે? સી યા મોરો એટલે see you tomorrow.

ખરેખર વરસાદ, વહુ અને જશોદાપતિ ને જશ મળવો મૂશ્કેલ જ છે.