ફેસબુક વળગણ ( Hard Truths About Human Nature)
કોઈ સાયકીયાટ્રીસ્ટને પૂછવાની જરૂર નથી કે આજે દુનિયા ફેસબુક પાછળ પાગલ થઈ ગઈ છે. આશ્ચર્યજનક આંકડા જણાવે છે કે આશરે ૮૦૦ મિલિયન લોકો દર મહીને ફેસબુક વાપરે છે. યુ.એસ.એ. સ્થિત આશરે ૧૫ કરોડ ૬૮ લાખ લોકો, બ્રાઝીલના ૪ કરોડ ૮૦ લાખ, ભારતના ૪ કરોડ ૬૩ લાખ, ઈન્ડોનેશિયાના ૪ કરોડ ૨૫ લાખ લોકો નિયમિત ફેસબુક નો ઉપયોગ કરે છે. આપણાં પાડોશી દેશ પાકિસ્તાનના ૬૪ લાખ લોકો ફેસબુક યુઝર છે. ચીન વસ્તીમાં નંબર વન ભલે હોય પણ આશરે ૫ લાખ ૫૦૦૦ ચીનાઓ જ ફેસબુકમાં માને છે. એના કરતા ગરીબ અને ભૂખે મરતાં દેશ જણાતા ઇથિયોપિયામાં ૫ લાખ ૩૭૦૦૦ લોકો ફેસબુકના દીવાના છે. સૌથી ઓછા ફેસબુક પાગલો વેટિકન સિટીમાં રહે છે, ફક્ત ૨૦ જણા, બાકીના વેટિકન લોકોને અતિપાગલ માનવા હોય તો માની શકાય. આમ લગભગ આખી દુનિયા ફેસબુક પાછળ દીવાની છે એની પાછળનું વૈજ્ઞાનિક, મનોવૈજ્ઞાનિક , રાસાયણિક રહસ્ય સમજવા જેવું છે.
ફેસબુક ઘેનની પાછળ જવાબદાર રહસ્યમય પ્રવાહીનું નામ છે, dopamine. ડોપામીન એક બ્રેઈન કેમિકલ છે જે આનંદદાયક ભાવનાઓ સાથે જોડાયેલું છે. આપણે સ્વાદિષ્ટ ભોજન કરીએ, પૈસા બનાવીએ, સેક્સમાં ઊતરીએ કે પછી કોકેન, ભાંગ કે ગાંજાનો નશો કરીએ ડોપામીનનાં આનંદદાયક નાનકડા ફુવારા બ્રેઈનમાં છૂટીને ખુશી અર્પતા હોય છે, બરાબર તે જ રીતે બ્રેઇનમા રહેલા રીવોર્ડ રસ્તે ડોપામીન રીલીઝ થાય છે જ્યારે આપણે ફેસબુક ઉપર ખાસ પસંદ કરીને ફોટો મૂકીએ છીએ કે સરસ મજાનું પ્રોફાઈલ પિક્ચર મૂકીને મિત્રોનું સ્વાગત કરીએ છીએ. વર્ચ્યુઅલ ફ્રેન્ડશીપ પણ રીયલ ફ્રેન્ડશીપની જેમ ડોપામીન હેપીનેસ આપે છે.
કરુણ વાતો અને દુઃખદ ઘટનાઓ પણ મિત્રો સાથે શેર કરીએ છીએ એની પાછળ મળે છે મિત્રોનો વિશ્વાસ અને સહાનૂભુતિ જે oxytocin હેપીનેસ આપે છે જે love hormone તરીકે ઓળખાય છે. સંકટ સમયે stress hormone cortisol જે પીડા આપે છે તેનું શમન કરવાનું કામ મિત્રોના લાગણીશીલ પ્રત્યુત્તર કરતા હોય છે. મિત્રોના સારા પ્રતિભાવ બ્રેઈનના રીવોર્ડ વિભાગને ઉત્તેજિત કરતા હોય છે. આમ તો ફેસબુક આપણાં બ્રેઈનને એપ્રિલફૂલ બનાવે છે કે આપણાં ચાહતા આસપાસ છે, જે સર્વાઈવલ માટે જરૂરી છે. આપણાં શુભેચ્છકો આસપાસ હોય તો સર્વાઇવલના ચાન્સ વધી જાય. ફોટોગ્રાફી હમણાં શરુ થઈ, બહુ બહુ તો ૨૦૦ વર્ષ થયા હશે, ફોટોગ્રાફી પહેલા લાખો વર્ષ થયા હ્યુમન બ્રેઈન ઇવોલ્વ થયે. ફોટા જોઇને માનવી પ્રત્યક્ષ છે તેવું અચેતન રૂપે ફિલ થતું હોય છે. સિનેમાની શોધ પણ હમણાં થઈ કહેવાય. હ્યુમન ઈવોલ્યુશનની સરખામણીએ આ બધી શોધોનો આજે જન્મ થયો હોય તવું કહેવાય. મુવી જોવા બેઠાં હોઈએ ત્યારે સામે પડદો છે તે બધું ભુલાઈ જાય છે. બધું રીયલ હોય તેવું જ લાગતું હોય છે. મુવી જોતા જોતા કરુણ ઘટના દર્શાવતા દ્ગશ્યો આવે તો લોકો ચોધાર આંશુડે રડતા હોય છે. અમુક લેવલે પિક્ચર અને પીપલ વચ્ચે તફાવત છે તે યાદ રાખવામાં બ્રેઈન અસફળ થતું હોય છે. ફેસબુક પર ચેટિંગ કરીએ ત્યારે રૂબરૂ વાતો કરતા હોઈએ તેવું જ ફિલ થતું હોય છે.
૨૦૦૪ સુધીમાં ફેસબુક ઉપર ૧૨૫ બિલિયન ફ્રેન્ડશીપ કનેક્શન થયા હતા, બે બિલિયન લાઈક્સ અને એક બિલિયન કોમેન્ટ્સ આવી ગઈ હતી. ડોપામીન લોડ રીલીઝ થવા માટે ફેસબુક ઉત્તેજક માધ્યમ બનતું હોય છે, જે એકલતાની સફળ દવા બની જાય છે. આજે હજારોની ભીડ વચ્ચે માનવી જ્યારે સાવ એકલો પડી ગયો છે ત્યારે ફેસબુક રાહત આપે છે. જોકે બધા માણસો એકલતા અનુભવતા હોય તેવું પણ નથી. અહીં ફેસબુક જુદી રીતે કામ કરે છે. નૉવેલ્ટી, નવીનતા પણ બ્રેઇનમા હેપી કેમિકલ્સ રીલીઝ કરવા જવાબદાર બનતી હોય છે. ઘરમાં કોઈ નવી વસ્તુ ખરીદીએ, કોઈ નવું કપડું, નવા ઘરેણા, ફર્નિચર ત્યારે જે સુખ મળતું હોય છે થોડા દિવસ તે ન્યુરોકેમિસ્ટ્રીને આધારે છે. ઘરમાં નવું ફર્નિચર આવે અને કોઈ બીજું જુએ નહિ તો પણ મજા આવે નહિ. બે વખાણના શબ્દોની આશા બ્રેઈન રાખતું હોય છે. ભારતમાં તો અતિથિ દેવો ભવઃ હિસાબે કોઈ ને કોઈ ઘરમાં આવી જતું હોય છે એટલે કામ પતી જાય. પણ અહીં અમેરિકા અતિથિ દેવો ભવઃ મૅનર વગરનું લાગે. આપણાં ગુજરાતીઓ ઘરમાં કશું નવું લાવે તો કોને બતાવે? અ સત્યનારાયણની કથા રાખી દો, કામ પૂરું. અમારા શ્રીમતીજીના એક મહિલા સંબંધી ક્યારેક ખૂબ આગ્રહ કરીને ઘરે બોલાવે, તો હું શ્રીમતીને કહું કે નક્કી આ તમારા સંબંધી કોઈ નવા ડ્રેસ કે જ્વેલરી ખરીદી લાવ્યા હશે. અને હું કાયમ સાચો પડતો હોઉં છું.
ઘણા લોકોને વ્યર્થ ખરીદી કરવાનો રોગ લાગેલો હોય છે. જોકે જ્યાં જરૂરી વસ્તુ ખરીદવાના ફાંફાં હોય ત્યાં વ્યર્થ ખરીદીની વાત ક્યાંથી હોય? પણ મેં અહીં એવી સંબંધી મહિલાઓ જોઈ છે જે આખો દિવસ Macy’s અને kohls જેવા સ્ટોરોમાં ફર્યા કરતી હોય અને કામ વગરના ડ્રેસીસ ખરીદ્યા કરતી હોય છે. એમના ઘરમાં એક દુકાન બનાવી શકાય તેટલા કપડા મેં પોતે જોયા છે એમાંથી ઘણાના તો પહેરવાનો વારો પણ આવતો નથી. આમ નવીનતા પણ સુખાનુબોધ અર્પે છે. આ હેપી કેમિકલ ઉપર ફેસબુકે બહુ મોટું માર્કેટ કવર કર્યું છે, અહીં રોજ આશરે ૩૦૦ મિલિયન નવી પોસ્ટ મુકાય છે. વળી ફેસબુકે એમાં ગેઈમ એડ કરી છે, જેને રમીને ૧૦૦ મિલિયન યુઝર્સ ડોપામીન ડોઝ મેળવે છે. અને આમાનું ઇન્વિટેશન ફીચર ડોપામીન સાથે ઓક્સીટોસીન સુખાનુંબોધ પણ આપે છે જે આપણે મિત્રો સાથે ગપ્પા મારીને મેળવતા હોઈએ છીએ.
ચાલો થોડું વધુ ખોતરીયે. બ્રેઇનમા mirror neuron હોય છે. જ્યારે કોઈ લાગણી દર્શાવે છે ત્યારે આ મિરર ન્યુરોન્સ કામ કરતા હોય છે. આ ન્યુરોન્સ સહાનૂભુતિ સાથે તાદાત્મ્યની અનુભૂતિ કરાવતા અનુકરણશીલ હોય છે. જ્યારે કોઈ આપણને સ્માઈલ આપે છે ત્યારે આપણે કોઈ કારણ જાણ્યા વગર સામે સ્માઈલ આપીએ છીએ. એ કરામત મિરર ન્યુરોનની છે. લાગણીઓ ચેપી હોય છે. બધા ચેપ ખરાબ હોતા નથી. ફેસબુક પોજીટીવ લાગણીઓનો શીતલ જળનો ફુવારો છે. યે દિલ માંગે more. Dopamine અને oxytocin ખૂબ પાવરફુલ સ્ટફ છે.
Nadkarni અને Hofmann (૨૦૧૨) નામના મનોવૈજ્ઞાનિકો દ્વારા એક સ્ટડી થયેલો કે કયા મનોવૈજ્ઞાનિક કારણો ફેસબુક યુઝ કરવા માટે કારણભૂત હોય છે. માનવની બે મૂળભૂત સામાજિક જરૂરિયાતો હોય છે. માનવ બીજા સાથે સામાજિક રીતે જોડાવા અને બીજા દ્વારા સ્વીકાર્ય બને તે રીતે ડીઝાઈન થયો છે. જેટલું ફેસબુક યુઝ વધુ કરો તેટલા વધુ કનેક્ટેડ રહી શકાય છે. વધુને વધુ ફ્રૅન્ડ રીક્વેસ્ટ મળતી જતી હોય છે. બીજી મહત્વની મૂળભૂત જરૂરિયાત સેલ્ફ પ્રેઝન્ટેશન છે. જે ફેસબુક દ્વારા વ્યક્ત કરી શકાય છે. ફેસબુક ઉપર વ્યક્તિ પોતાને સામાજિક રીતે વધારે appealing સાબિત કરી શકતો હોય છે. આજે જ્યારે અત્યાધુનિક જમાનામાં રિશ્તો નાતે સારી રીતે જાળવી રાખવા મુશ્કેલ બનતું જાય છે, કહેવાતા સમાજ ધીમે ધીમે ઓગળી રહ્યા છે અને વધારે ને વધારે લોકો એકલતા અનુભવી રહ્યા છે ત્યારે આ આધુનિક ટેક્નોલૉજી મદદમાં આવી રહી છે. ભારતીય સમાજ માટે એકલતા આવવાની હજુ વાર છે, પણ અમેરિકન સમાજ માટે એકલતા અનિવાર્ય અંગ બની ચૂકી છે.
ફેસબુક ઉપર ઘણા લોકોના હજારો મિત્રો હોય છે અને કેટલાંના બહુ ઓછા. કોઈ માનશે? આ બ્રેઈનની સાઇઝ ઉપર ડિપેન્ડ કરે છે. એક તાજો સ્ટડી બતાવે છે કે જે લોકોના ખૂબ મિત્રો હોય તેમની આંખની ઉપરના ભાગે કપાળની અંદર આવેલો બ્રેઈનનો orbital prefrontal cortex વિભાગ જરા મોટો હોય છે. આ વિભાગ ખૂબ જટિલ ચિંતન મનન કરતો હોય છે પોતાના વિષે અને બીજા શું વિચારતા હશે તેના વિષે. નવા તાજાં અભ્યાસ મુજબ એવું પણ જાણવા મળ્યું છે કે જે લોકો ખૂબ મોટા સામાજિક નેટવર્ક દ્વારા જોડાયેલા હોય છે જેમાં ફેસબુક પણ સામેલ કરી શકાય છે તેવા લોકોના બ્રેઈનમાં આવેલું કલ્પના અને લાગણીઓનું નિયમન કરતું તંત્ર amygdala પણ મોટું હોય છે. મોટા પ્રમાણમાં સામાજિક સંબંધો જાળવી રાખવા માટે સારો એવો બ્રેઈનપાવર જોઈએ. વિપુલ પ્રમાણમાં સામાજિક સંબંધો સાચવી રાખવા સરળ હોતું નથી. મેમરીમાં બહુ બધું ભરી રાખવું પડતું હોય છે. ઘણા બધા નામ, ઘણા બધા ચહેરા, એમની સાથે થયેલા વ્યવહારના ડેટા, હજુ આ લોકો મિત્રો છે કે દુશ્મન બની ગયા છે, મિત્રોની તકલીફો , એમની સુખદ દુઃખદ ઘટનાઓ, એમના ભૂતકાળ, વર્તમાન, આવું ઘણું બધું પુષ્કળ પ્રમાણમાં યાદ રાખવું પડતું હોય છે. કોણ કોની સાથે કેવાં સંબંધો રાખે છે, કેવાં જોડાણો કરે છે, આજે મિત્ર કાલે દુશ્મન પણ બની શકે છે આવું ઘણું બધું વિચારવું પડતું હોય છે. આપણે કૉમ્પ્લેક્સ હાઈલી કમ્પેટિટિવ સોસાયટીમાં જીવીએ છીએ, જ્યાં સારી સામાજિક સ્કીલ જરૂરી છે.
તો મિત્રો કોકેન લેનારાની, અતિશય ખરીદી કરનારાની અને ફેસબુક પર પુષ્કળ સમય ગાળનારા મિત્રોની બ્રેઈન કેમિસ્ટ્રી લગભગ લગભગ સરખું કામ કરતી હોય છે. પણ કોકેન લેવું હાનિકારક છે, વ્યર્થ ખરીદી કરવી પણ નકામું છે અને ફેસબુક પર કેટલો સમય ગાળવો તે આપણે નક્કી કરવાનું છે.
Ref :-
** Powell J., Lewis P.A., Roberts, N., García-Fiñana, M, & Dunbar, R.I.M. 2012. Orbital prefrontal cortex volume predicts social network size: an imaging study of individual differences in humans. Proceedings of the Royal Society of London B, in press.
**Nadkarni, A. & Hofmann, S. G. (2012). Why do people use Facebook?Personality and Individual Differences, Vol.52(3), Feb 2012, pp. 243-249.
કુરુક્ષેત્ર 
very beautiful share.
LikeLike
nice article…bio-chemistry of facebook…
LikeLike
ખુબ જ સરસ માહિતીપ્રદ લેખ બદલ આભાર,
માણસ માણસ થી જ ઘડાય છે તે આ પુરાવો છે
એકલો માણસ વિચારશૂન્ય થઇ જાય છે તે સમૂહ માં રહેવા ટેવાયેલો છે. પણ આ વ્યવસ્થા ના ઉપયોગ ની સામે
નુકસાની પણ એટલી જ છે. વધારે સમય કમ્પ્યુટર પર રહેવાથી શારીરિક તેમ જ માનસિક તકલીફો થતી હોય
છે. માનસ કલ્પના ની દુનિયા માં વધારે અને વર્તમાન તેની આસપાસ પણ કૈક છે તે ભૂલતો જાય છે જેના લીધે તે
પારિવારિક સબંધો થી વિખુટો પડી જાય છે. ફચે બૂક માં માનસ કમ્પ્યુટર માં માણસો ના ફેકે જુવે છે પણ તેની આસપાસ
ને ફચે વિષે ખ્યાલ જ નથી.
LikeLike
સાચું છે અતિશય ફેસબુક પર બેસી રહેવું પણ યોગ્ય નથી.
LikeLike
કોઈ પણ ચીજનું વ્યસન હાનિકારક છે. સારી હોય તો પણ.
LikeLike
Tvam satyamev avdat naanrutam avadat. zadapi yantryugamaa manavi ekalo padto gayo eatle halta chalata jetala jaldi mitro bane etala jaldi chhuti pan jay. Facebookana mitro shabdothi sambandho badhe ane shabdothi todi pan shake,personaly bahu ochha ekbijane olakhe etale sabandho vakarvaani shakyataa ochhi e ek fayado sathe ghana eva dhrust loko hoyachhe je khoob nanai vayanaa 23-27naa pan game tevi vato lakhata pan achakataa nathi ane samethi pratyuttar naa male etale bachavma Ac. heke karyu ane te mate be be tran tran var maafi maagataay na achkay. Bijana name dholi dai poate khasi javanu janeke sameni vyakti budhdhu hoy em. Aa ek Fb.no mpoto fayado.
baaki adict mara jeva navara hoy e thaij jay eto sanatan satyaj chh
Aap to ek moordhany sahitykarni jem je vishay ne hathama lo tene sampoorn satyani erane chadhavine badhi bajunaa pasane sprshi tenu adbhoot aalekhan karo chho ema jaray bemat nathi j.
LikeLike
so facebook addiction is bcz chemical locha in our brain! hmm nice to know.
LikeLike
અત્ર તત્ર સર્વત્ર કેમિકલ લોચા.
LikeLike
khub agatya ni mahiti badal aabhar
LikeLike
સકીના ખૂબ ખૂબ આભાર. મુલાકાત લેતા રહો, અગત્યની માહિતી મેળવતા રહો.
LikeLike
Excellent article. Now I understand why people spend so much time on facebook and why I am afraid to open an accoutn there.
LikeLike
ઉંધી ખોપરીને ફેસબુક ની બીક લાગી ગઈ??હહાહાહાહા!!!
LikeLike
Excellent article. Now I know why people spend so much time on Facebook and why I am afraid to join it.
LikeLike
ખુબ જ સરસ માહિતીપ્રદ લેખ બદલ આભાર,
માણસ માણસ થી જ ઘડાય છે તે આ પુરાવો છે
એકલો માણસ વિચારશૂન્ય થઇ જાય છે તે સમૂહ માં રહેવા ટેવાયેલો છે. પણ આ વ્યવસ્થા ના ઉપયોગ ની સામે
નુકસાની પણ એટલી જ છે. વધારે સમય કમ્પ્યુટર પર રહેવાથી શારીરિક તેમ જ માનસિક તકલીફો થતી હોય
છે. માનસ કલ્પના ની દુનિયા માં વધારે અને વર્તમાન તેની આસપાસ પણ કૈક છે તે ભૂલતો જાય છે જેના લીધે તે
પારિવારિક સબંધો થી વિખુટો પડી જાય છે. ફચે બૂક માં માનસ કમ્પ્યુટર માં માણસો ના ફેકે જુવે છે પણ તેની આસપાસ
ને ફચે વિષે ખ્યાલ જ નથી.
LikeLike
Nice to know about Mirror neuron. Face book also leads to frustration.
LikeLike
સહજ અભિવ્યક્તિ , સંપર્ક , અભિપ્રાય ,સંવેદના અને માહિતીનું આદાન-પ્રદાન વગેરે બાબતો તેને મનમોહક બનાવે છે .. મારા જેવા નિવૃત માટે અનુકુળ પ્રવૃત્તિ…માપમાં આશીર્વાદરૂપ.
LikeLike
અત્ર તત્ર સર્વત્ર
LikeLike
अति सर्वत्र वर्जयेत्….. shu kaho bapu 🙂
LikeLike
“ફેસબુક પર કેટલો સમય ગાળવો તે આપણે નક્કી કરવાનું છે.”
(મારા જેવા) નવરા-નવરી માટે ફેસબુક સરસ છે. અમે અમારી વિદ્વત્તા અને જ્ઞાન પ્રદર્શીત કરી શકીયે છીએ. અમને તો એ એડિકશન પોષાય, નશો ચડે; પણ સાલું નોકરી ધંધા કે ભણતા(?) છોકરા છોકરી રવાડે ચડે ત્યારે ભેજામાં ડોપામીન અને લાઈફમાં ડઅણામીન પ્રસરી જાય. પાસે બેઠેલી પત્નીને ભુલીને પારકી પટાકડીને “લાઈક” કરવા જાય ત્યારે બીગ પ્રોબ્લેમ સ્ટેન્ડ અપ થઈ જાય. ૨૪ કલાકમાં ૨૪ મિનીટ થી ફેસ બુક પર રહેનારો ગાન્ડો કહેવાય.
LikeLike
……..
It may be a Beer-bar, Game Arcade, Gambling Casino, Or in India it may be a Tea Stall, Pan Shop, Gambling OR a Facebook socializing platforms, where is create a relations, friends or venture in to a certain winning / loosing challenge which gives you an Oxycontin- Dopamine-Serotonin may build your mood of the day and catch your brain so hard that you Glue to it and keep on wasting Time-Money-Health … Yes it may affect your health as you lose yore time& money …
Though if you want to be social and catch-up with a few friends or the like-wise people to feel comfortable and excel-your-mood … you may need all this social-platforms to attend …
And Yes -“Facebook is a New-Social-Hook to enjoy all Oxycontin- Dopamine-Serotonin to feel depressed or better losing all costly-time you have” …
LikeLike